Ադիգների կրոնն իրենից ներկայացնում է մի բարդ ու բազմամակարդակ համաձուլվածք, որը ձևավորվել է միաստվածային կրոնների հետ երկարատև փոխներթափանցումների արդյունքում, բայց որի հիմքը դիցաբանության տեսքով հանդես եկող հեթանոսությունն է:

Ադիգների նախամիաստվածային կրոնական գունագեղ պատկերացումներում առանձնահատուկ տեղ է զբաղեցնում տարրապաշտությունը:

ԿՐԱԿ: Ադիգները տարբերակել են կրակի մի քանի տեսակ: Ամենասրբազանը համարվել է ամպրոպի աստված Շիբլեի կողմից տրվող երկնային կրակը: Կայծակից մահանալը աստվածային բարեհաճության նշան էր, և բոլոր այն առարկաները, որոնց հարվածում էր կայծակը, դառնում էին պաշտամունքի սրբազան առարկաներ: «Կենդանի կրակ» կարող էր ծնվել նաև շփումից. շատ ծիսակատարություններ կարելի է հանդիպել, որտեղ ընդունված էր օգտագործել միայն այս եղանակաով ստացված կրակ:

Կրակին վերագրվում էին մաքրագործող, չար ուժերից պահպանող հատկություններ: Կրակին մատուցվող զոհաբերությունը կոչվել է мафIэащхьэтыхь: Կրակին հարկավոր էր զգույշ և հարգանքով վերաբերվել (վարքային տաբու): Կենդանի կրակի ծխով ադիգները մաքրվում էին և պաշտպանում իրենց անասնահոտը համաճարակներից: Իսկ կրակի գույնի, բոցի ուղղության միջոցով կատարվում էին գուշակություններ:

ՕՋԱԽ: Այս պաշտամունքը սերտորեն կապված է կրակի պաշտամունքին: Օջախի գաղափարը շատ կարևոր դեր է խաղացել ընտանեկան, կենցաղային և ցեղային կարգուկանոնի ձևավորման գործում: Օջախը և օջախի շղթան ծառայել են որպես ընտանիքի բարօրության խորհրդանիշ: Ըստ այդմ՝ ամենասարսափելի անեծքը հետևյալն էր. «Թող օջախիդ կրակը մարի»: Օջախին նվիրված ծիսական արարողությունների ժամանակ կենացներ էին հնչում ի պատիվ կրակի, որից հետո թեժացնում էին կրակը սրբազան ըմպելիքի կաթիլներով կամ օջախի եզրերը օծում յուղով:

ՔԱՐ: Ադիգների դիցաբանության մեջ քարի պաշտամունքի ամենախտացված դրսևորումը նարտ Սոսրուկոյի ծնունդն է քարից: Սոսրուկոյի համար քարը հակասական խորհրդանիշ է, իմա՝ և նրա մայրական ծոցը, և մահվան պատճառը: Այսպիսով, քարը և կյանքն է, և մահը, և բարին, և չարը: Քարը, ինչպես բնության մեջ ամեն ինչ, շնչավոր է. քարի ու մարդու միջև չկա անանցանելի սահման, նրանք փոխմարմնավորվող են: Եվ ինչպես որ մարդը կարող է քարանալ, այնպես էլ քարը կարող է վերածվել մարդու: Արտասովոր տեսք կամ գույն ունեցող քարերը և իհարկե մենհիրներն ու դոլմենները դարձել են երկրպագելի ֆետիշներ: Այդպիսին էր «Դըգուլիբգ» քարը, որը գտնվում էր Զայուկովո գյուղի վերին մասում (Կաբարդինո-Բալկարիա): Հնագույն ժամանակներից այն պաշտամունքային վայր է եղել, որտեղ ծիսապարերով ուղեկցվող զոհաբերություններ են կատարվել (այստեղ նկատելի են օրգիական պաշտամունքի արձագանքներ, թեև վերջինս հատկանշական չէ պատմական շրջանում ադիգների մշակույթի համար):

«Դըգուլիբգ» անվան ստուգաբանությունը հայտնի չէ: Հետաքրքիր է, որ Զատկի օրը ընդունված է եղել երեք դեմքերի պատկերով հաց թխել և անվանել «Դըգուլիբգ»:

Ազգային աղետների ժամանակ ժողովուրդը քարերի վրա ջուր է լցրել: Քարը պաշտպան թալիսմանի դեր է կատարել: Նարտերի էպոսում հիշատակվում է աննկարագրելի ծանրության սրբազան «абрэ мыва»-ն, որով զվարճանում էին նարտերը իրենց խաղերի ժամանակ: Այս քարով էին փակում հանդերձյալ աշխարհի դուռը և դոլմենները, քանի որ տիտանական ուժ էր հարկավոր այդ քարը տեղաշարժելու համար:

Պաշտամունքային քարերով երդվել են: Հատկապես գնահատվել է կայծքարը՝ որպես ամենից ամուրը քարերի մեջ և երդման հաստատուն ու ամուր լինելու խորհրդանիշ: Ազգագրության մեջ հաճախ է հանդիպում Ուաշխոյին (երկնքի աստվածություն) և կապույտ քարին (ծագումն անհայտ է) ուղղված սրբազան երդում:

Քարի պաշտամունքը սերտոորեն կապված է լեռան և Կուրշի-Տխայի պաշտամունքին: Յուրաքանչյուր տարի Էլբրուս (Օշխամախո) լեռան գագաթին հավաքվում է աստվածների խասան, որին հրավիրվում են նաև նարտերը: Այնտեղ են որոշվում աշխարհի և մարդկանց ճակատագրերը:

Էպիկական հիմնական իրադարձությունները կապվում են “Խարամա Լեռան” հետ: Նրա սրբազան գագաթին կարող էին հասնել միայն աստվածներն ու ազնվագույն նարտերը:

ՋՈՒՐ: Ջուրը, որպես աշխարհի հիմքերից մեկը, նշանակալի դեր է խաղում ադիգների դիցաբանական և դիցա-էպիկական մտածողության մեջ: Ջրի տարերքը կապվել է և իգական, և արական սկիզբների հետ՝ Խը-Գուաշա, Ախըն, Կոդես, Փսըխո-Գուաշա, Փսը-Տխա, Բլյագո, Կոտլբաստ: Ջրային հրեշը մշտապես հանդես է գալիս մշակութային հերոսին ընդդիմադիր դիրքերում: Նրան զոհեր էին մատուցվում, քանի որ նա փակում էր խմելու ջրի ճամփան: Պաշտամունքի վերափոխումը ընթացել է կենդանակերպից դեպի մարդակերպ: Բլյագոն, որպես ջրային տարերքին կապված կենդանակերպ արարած, ներկայացնում է պաշտամունքի համեմատաբար հին շերտ: Նրա կերպարին փոխարինելու է գալիս սարսափազդու և անկուշտ պառավի կերպարը, որը Բլյագոյի նման մարդկային զոհեր էր պահանջում: Համեմատաբար ավելի ուշ մշակութային շերտում, որը նախորդել է քրիստոնեության ընդունմանը, ջրային տարերքը մարմնավորվում է երիտասարդ գեղեցկուհու տեսքով, թեև պահպանելով երբեմնի երկակիությունը: Որոշակի շրջանում մարդկային զոհաբերություններին փոխարինող այլընտրանքներ են երևան եկել: Ջրային տարերքը հակասական է, ինչը դրսևորվում է նաև «ջրային» դիցարանում: Ջուրը հանդես է գալիս որպես մի քանի գործառույթների կրող՝ բուժիչ, մաքրագործող, կենարար, բայցև կործանարար:

Ադիգների նախնիները երկրպագել են Ազովի և Սև ծովերը, որոնց անուններով անգամ երդվել են: Ջրի և կրակի մաքրագործող և բուժիչ հատկությունների հանդեպ հավատն է ընկած Սոսրուկոյի ծննդյան և կոփման առասպելի հիմքում. Թլեպշը կոփում է նորածին նարտին՝ յոթ անգամ ջրի մեջ սուզելով նրա հրաշեկ մարմինը:

Այդպես կաբարդինական բազմաթիվ ավանդություններում պահպանվել է «Կենդանի ջրի» միֆոլոգեմը Օշխամախոյի հետ առնչությամբ: Իսկ կովկասյան հանքային աղբյուրները, ըստ դիցաբանական-էպիկական գիտակցության, ծագել են ողջ-ողջ թաղված Սոսրուկոյի արցունքներից:

Ավելին՝ ջուրը լայնորեն կիրառվել է մոգական ծիսակարգում: Ջրի մեջ նետել են տարատեսակ փոքր առարկաներ (մետաղադրամ, գունավոր քարեր, ոսկե և արծաթե զարդեր ևն) և դրանց հետագծով գուշակություններ կատարել: Ջրի օգնությամբ կատարվել են եղանակային կանխատեսումներ, որոշվել նոր տան կամ առհասարակ բնակավայրի կառուցման վայրը:

Ջրի պաշտամունքի հետ են կապվել անձրև խնդրելու մի շարք ծեսեր՝

«Խանցեգուաշա», որը նվիրված էր Փսըխո-Գուաշային (հմմտ հայկ. Աստղիկ դիցուհուն նվիրված Վարդավառը՝ իր ծիսական ատրիբուտիկայով),
«псыхэдзэ»՝ երիտասարդ կնոջը ջուրը նետելը (այս երկու ծեսերը ջրի տարերքին մատուցվող երբեմնի մարդկային զոհաբերությունների հեռավոր արձագանքներն են),
կայծակնահար եղած մարդու գերեզմանաքարից մի կտոր ջրասույզ անելը (ջրի և կրակի ուժային համատեղում),
օջախը ջրով ցողելը:

ԾԱՌ: Ադիգների ոգեպաշտական պատկերացումների համախմբում ծառերի պաշտամունքը կարևոր տեղ է զբաղեցրել, որի վերապրուկները հասել են մինչև 20-րդ դարի սկիզբ: Պաշտամունքի մեջ դրսևորվում են համընդհանուր միֆոլոգեմներ՝ համաշխարհային ծառ, պտղաբերության ծառ, կենաց ծառ, բարու և չարի ծառ, համաշխարհային մարդ (Ժիգ-Գուաշա) ևն:

Ծառապաշտությունը շատ տարածված է եղել ադիգների ամենօրյա և ծիսական կյանքում, ինչը հիմք է տվել եվրոպական որոշ հեղինակների ադիգներին համարել դրուիդներ: Առանձին ծառեր, փոքրիկ պուրակներ և ամբողջ անտառներ համարվել են սրբազան վայրեր: Ադիգները կելտական դրուիդների նման նախընտրել են ծիսական արարողություններ կատարել դարավոր կաղնիների ծածկի տակ:

Ադիգների պաշտամունքային պատկերացումներում ծառերը տարաբաժանվել են բարի և չար ծառերի: Այդպես օրինակ՝ բոլոր պտղատու ծառերը բարի էին, ոչ պտղատուներից պաշելի էին կաղնին, հացենին, լորենին:

Ամենից շատ պաշտվել է հենց կաղնին և հատկապես այն պատճառով, որ կայծակը հարվածում էր այս ծառին:

Աղբյուրներ՝