ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ԵՐԿՆԱՅԻՆ ՀՈՎԱՆԱՒՈՐԸ

Փարաջանով լինել: Մարդիկ կան, որոնք չեն դիտում նրա ֆիլմերը՝ ասելով “Չենք հասկանում, չենք սիրում”: Հիմարութիւն: Փարաջանովին պէտք չէ հասկանալ, եթէ չեք հասկանում: Հարկաւոր է միայն նայել: Գոնէ մէկ անգամ: Եւ դուք արդէն չեք լինի այն, ինչ էիք մինչեւ դիտելը:

Մահը
1990- ի յուլիսին գտնւում էի Մոկուայում մի հրեայ կնոջ բնակարանում: Կինը ամէն կերպ ջանում էր զբաղեցնել ինձ: “Արի’, արի’, ձեր նախագահին են ցոյց տալիս”,- կանչեց նա ինձ մի անգամ լուրերի թողարկման ժամանակ եւ ես տեսայ էքրանի վրայ Շեվարնաձէին: Սակայն միւս լուրը իրօք մեր մասին էր՝ դա Փարաջանովի մահուան բօթն էր, եւ սենեակը հրեայ կնոջ գոհունակ տեսքով լողաց իմ արցունքների մէջ: Ինչպէս, ինչպե՞ս ես կարող էի բացատրել մի կնոջ, որի համար հայ, վրացի եւ ազերի մէկ էին, թէ ում կորցրեց այդ օրը մարդկութիւնը: Փարաջանովի համար բոլոր մարդիկ եւ կրօնքերը մէկ էին, բայց բոլորովին այլ իմաստով, քան այս մոսկուաբնակ կնոջ համար:
“Հայկական հոտ”
1885-ին Երեւանի Կինօյի Տանը կայացաւ “Սուրամի ամրոցի լեգենդը” ֆիլմի առաջնախաղը: Փարաջանովը ինքը կանգնած էր մուտքի մօտ եւ հրաւիրում էր բոլորին՝ դիտելու իր ֆիլմը:Հետոյ բարձրացաւ բեմ՝ չափազանց յուզուած.
— Վերակենդանացումը տեւում էր 15 տարի,-սկսեց նա:- Ընդհանրապես ես չեմ սիրում սիւժէտային ֆիլմեր, բայց այստեղ կայ սիւժէ: Ես ինքս թարգմանել չեմ կարող, որովհետեւ կը լացեմ: Ես շատ եմ ուզում, որ դուք հավանէք ֆիլմը, ես հաւանեցի երրորդ անգամից:
Նա փորձում էր կատակել: Ստեղծելով այդքան լուրջ կինօ, ինքը Փարաջանովը չէր կարող մնալ լուրջ:
— Մի տիկին, որը մօտ է Վրաստանի մշակոյթի նախարարին եւ պտտւում է բոլոր քոմիսիոն խանութներով (սովետական շրջանում այդ խանութներում վաճառում էին արտերկրներում գնուած ապրանք), ասաց, որ Փարաջանովի ֆիլմը այնպիսի գեղեցկութիւն է, որը նա չի տեսել ոչ մի քոմիսիոն խանութում…Մի ուրիշ տիկին, նոյնպէս Վրաստանի մշակոյթի նախարարութեանը մօտիկ անձնաւորութիւն, դիմեց ինձ երեք հարցով: Երրորդ հարցն էր “Ինչո՞ւ ձեր ֆիլմերում հայկական հոտ է զգացւում”: Ես պատասխանեցի. “Գուցէ դա նրանից է, որ ես հայ եմ”: Կրկին կատակի փորձ:
Փարաջանովի արուեստի արմատները տանում են ոչ թէ դէպի ազգային հող, այլ անմիջապէս դէպի Գեղեցիկի գաղափար. այստեղ նա Աստծու հետ ուղիղ կապի մէջ է, այդ պատճառով Փարաջանովի կինօն դա հայկական կինօ չէ, այլ Փարաջանովի կինօ է: Իւրաքանչիւր ազգային նիւթ Փարաջանովի ձեռքերի մէջ վերածւում էր Գեղեցիկի նիւթի՝ արտայայտուած տուեալ ազգային ձեւի մէջ: Նիւթի լուծման ակունքը հենց Փարաջանովի մէջ էր, նրա աշխարհատեսութեան, այդ պատճառով նրան նմանակել անիմաստ է:
“Պահպանե’ք աշխարհի համար հայկական կինօն,-դիմեց հայերին “Ոսկե Ծիրան-2006″ ի հիւր իրանական ռեժիսոր Մ. Մահմալբաֆը,- որքան ազգային մնաք, այնքան միջազգային կը լինէք: Սակայն մի’ փորձեք նմանուել Փարաջանովին”:
Որոշակի ճիգեր են պէտք՝ հայկական կինօն ծանօթացնելու համար աշխարհին, բայց Փարաջանովի կինօն առանց որեւէ ջանք գործադրուելու իր կողմից դարձաւ ողջ աշխարհի սեփականութիւնը:
“Մոռացուած նախնիների ստուերները” ֆիլմից յետոյ աշխարհի մեծագոյն ռեժիսորները խոնարհուեցին Փարաջանովի առջեւ, իսկ ֆրանսիական դերասան եւ ռեժիսոր Ռոպէր Հոսսեյնը ասաց.
— Եթէ երբեւէ հարկ լինի որեւէ մի ստեղծագործութիւն ուղարկել Երկիր մոլորակի բնակիչներից այլ մոլորակների բնակիչներին, ապա դա պիտի լինի Փարաջանովի “Մոռացուած նախնիների ստուերները” ֆիլմը:
Այդ ֆիլմի համար նա վճարեց բանտարկութիւնով, որտեղ կալանաւորները չէին հաւատում, որ նա Փարաջանովն է: Սակայն ինքը՝ Փարաջանովը գիտէր, որ “Գեղեցիկը զգալու համար պէտք է արիւնով վճարել”:
Եւ ահա հետեւց “Սուրամի ամրոցի լեգենդը”, որտեղ ամէնագեղեցիկ երիտասարդ տղամարդը իրեն կամաւոր զնդանում է բերդի պատի մէջ, որպեսզի բերդը կանգուն մնայ եւ դիմադրի թշնամիներին: Մարդու ոգին մարմնից ուժեղ է:Փարաջանովի ոգին մահից յետոյ բնակուեց Փարաջանովի տուն-թանգարանում, իսկ մեր երկիրը աշխարհի արուեստագէտների համար դարձաւ Փարաջանովի երկիր:
Ստորագրութիւն անձնագրի մէջ
1989-ին Իսթանպուլում “Աշուղ Ղարիբ” ֆիլմի առաջնախաղին Փարաջանովը անձամբ ներկայ էր գտնուել: Ֆիլմի դիտումից յետոյ նրան շրջապատեցին բազմաթիւ երկրպագուներ, որոնք մեկնում էին ռեժիսորին ծրագրերը՝ ինքնագիր ստանալու համար: Յանկարծ նրանց մէջ յայտուեց մի անձնագիր: Փարաջանովը զարմացած նայեց անձնագրի տիրոջ աչքերին՝ նա մի ազերի էր Իրանից: Վերջինս հաստատեց, որ ուզում է ունենալ Փարաջանովի ստորագրութիւնը իր անձնագրում:
“Ճանապարհորդութիւն դէպի վեր”,- այսպէս բնորոշեց իր այցելութիւնը Հայաստանում 20-րդ դարի մեծագոյն իտալացի սցենարիստ, բանաստեղծ ու նկարիչ՝ Տօնինօ Գուէրրան:
Իրաւ, որպէսզի կանգուն մնանք ողորկ, անիմաստ հորիզոնական հարթութեան վրայ, մեզ հարկաւոր են ուղղահայեաց սլացող սիւներ, որոնք ապահովում են Փարաջանովի նման հանճարները:
1990-ին ընդմիջում եղաւ: Հանճարները գալիս ու գնում են, իսկ ընդմիջումներին մարդկութիւնը իւրացնում է իրենց թողած դրամագլուխը:

Ծովինար Լոքմագյոզեան
‘’Ակօս’’ շաբաթաթերթ, 2008