Հայկական խազերի և եկեղեցական երգերի մասին

5-րդ դարում Մեսրոպ Մաշտոցը ստեղծեց հայոց գրերը: Մաշտոցի և Սահակ Պարթևի ջանքերով թարգմանվում է Սուրբ Գիրքը, եկեղեցական ծիսակարգը: Մաշտոցն ու Ս. Պարթևը երգեցողության հիմքում դնում են հայոց հին, ավանդական եղանակները, կարգավորում ձայնեղանակների համակարգը: Եկեղեցում Ավետարանն ընթերցվում էր հատուկ արվեստով` ասերգի ձևով, որը բխում էր գրաբարի շեշտադրությունից և հնչերանգից: Մ. Մաշտոցն ու Ս. Պարթևը հորինում էին ինքնուրույն երգեր: Մաշտոցի անունով պահպանվել է 129, Ս. Պարթևի անունով` շուրջ 60 շարական`իրենց եղանակներով

հանդերձ: 5-ից մինչև 10-րդ դարը նշանավոր երաժիշտ-փիլիսոփաների կողմից ստեղծվում են հարյուրավոր երգեր, մշակվում է երաժշտության տեսության և գեղագիտության հարուստ համակարգ: Ստեղծվում են երաժշտական զանազան ծիսամատյաններ: Երգերի եղանակների, երաժշտության գրանցման համար իբրև միջոց օգտագործվում է խազագրությունը: Խազերի կիրառման վկայություններ հանդիպում են 9-րդ դարից ի վեր, ինչը դեռևս չի նշանակում, թե 9-րդ դարից առաջ խազեր լինել չէին կարող: Խազագրությունը հետզհետե բարդացավ և ճոխացավ, աստիճանաբար խազավորվեցին ծիսամատյանները: Խազավորվեցին թե՛ ավանդական երգերը, թե՛ նոր ստեղծվածները: 12-րդ դարից սկսվում է խազագրության արվեստի նոր վերելքը, որն անկում է ապրում 15-րդ դարում: Անկման պատճառներն էին խազերի չափազանց բարդացումն ու հոծությունը, գաղտնի գիտություն համարվելն ու քչերին մատչելի լինելը, նաև քաղաքական ծանր կացությունը: Արդեն 17-18-րդ դարերում խազերը համարվում էին անընթեռնելի: Եկեղեցական երգերը փոխանցվում էին բանավոր: Այդ ամենը, ինչպես նաև որոշ հոգևորականների կամայականությունները պատճառ դարձան հոգևոր երգերի զգալի մասի աղավաղման: 19-րդ դարի վերջին մեր եկեղեցական երաժշտության մեջ խառնվել էին ավանդական ու խեղաթյուրված երգերը. հին շրջանում` ասորականը, հունականը, բյուզանդականը, նոր շրջանում` պարսկականը, արաբականը, ընդհանուր տաճկականը ձուլվել էին հայկականին, և պետք էր մի մարգարե, որ դարերի ավերակներից վերակերտեր հայ երաժշտությունը: Այդ մարդը Կոմիտասն էր… Կոմիտասը քսան տարուց ավելի ճգնեց հարյուրավոր ձեռագիր մատյանների վրա, գտավ հայոց հին խազերի բանալին և սկսեց կարդալ պարզ եղանակները: 1914թ. Կոմիտասը հրավիրվեց Փարիզ` այս անգամ միջազգային հանձնաժողովի առջև աշխարհին ներկայացնելու խազերի տեսությունը: Վերահաս հայկական ցեղասպանությունը ընդհատեց առաքյալի գործնական կյանքը: Կոմիտասի ձեռագրերի մի մասը ոչնչացավ, մի մասը սփռվեց աշխարհի տարբեր երկրներում: Այսօր Մաշտոցի անվան Մատենադարանում պահվում են մոտ 15 հազար գրչագիր մատյաններ: Երաժշտական ծիսական հարյուրավոր մատյաններ խազավորված են…և պահպանում են հայոց եկեղեցական դարավոր երաժշտությունը: Արթուր Շահնազարյան «Շարական խազագրեալ»

Աղբյուրը՝ Լուսինե Զաքարյան Lousine Zaqaryan ֆեյսբուկյան էջ