Հագուստի խորհրդանշական դերը հայոց հավատալիքներում և ծեսերում

 Առարկային և երևույթներին մոգական զորություն և խորհրդանշանական իմաստ վերագրելու՝ հին հասարակություններին բնորոշ մտահայեցության արտահայտություններից էր հագուստի մասերին որոշակի խորհրդանշական դեր հատկացնելը: Հագուստը դառնում է ոչ միայն մարմինը ծածկող (պաշտպանող) միջոց, այլև նրա առանձին տարրեր, ընդհանրացվելով մարմնի՝ այն կրող մասի գործառույթին կամ նրան հատկացվող նշանակությանը, ձեռք են բերում սիմվոլիկ գծեր, օժտվում ծիսական-մոգական նշանակությամբ: Զանազան ծիսական արարողություններում տարբեր վերընկալումներով են հանդես գալիս շապիկը, վարտիքը, գոգնոցը, գոտին, գլխի հարդարանքը, ագանելիքը:

Որպես հագուստի կարևորագույն մաս հանդես եկող շապիկը դիտվում է իբրև միասնության, հարսանեկան շապիկը՝ ամուսնական կապի ամրապնդման խորհրդանիշ: Կենցաղային սովորույթներում շապիկը փոխարինում է անձին՝ նրանից փոխառելով բեղմնավորման ուժը, առողջությունը. որդեգրման ժամանակ կինը փեշը գցում է երեխայի վրա կամ նրան անցկացնում իր շապկի միջով՝ խորհրդանշական ձևով ծնելով մանկանը (շապիկը փոխարինում է արգանդին): Վատառողջ երեխային լավացնելու նպատակով շապիկը պատռում էին (խորհրդանշում է կնոջ արգանդից վերածնվելը) և գցում առողջ երեխայի տան կտուրով՝ հիվանդությունը նրան փոխանցելով կամ պատռված շապիկը թաղում էին տան պատի տակ (շապիկը փոխարինում է կենդանի մարդուն և թաղվում մարդ-զոհի փոխարեն): Փոխանցման (տարոսի) ընկալումն է նկատվում ամուսնական ծեսերի ժամանակ փեսայի և ընտրված մակարների շապիկների լվացումը միևնույն տաշտում: Նորածնին մնացական դարձնելու նպատակով յոթ տնից մուրալով հավաքված լաթերից բախտավոր համարվող ծնողների աղջկա ձեռքով կարված շապիկը հագցնում էին նորածնին (Հին Հռոմում ևս Նոր տարվա նախաշեմին ողորմություն մուրալը հայտնի միջոց էր ճակատագրի վրեժը կանխելու համար): Տղամարդու շապկի կրծքամասի ասեղնագործումը խորհրդանշում էր սիրտն անխոցելի դարձնելը, քաջության պահպանումը, կնոջը՝ սնող կրծքի պահպանումը, նորահարսի շապկի քղանցքի ասեղնագործումը չարխափան միջոց էր և ապահովելու էր բեղմնավորումը:
Շապկից բացի տիրոջ զորությունը ստանում էր շապկընկերը՝ վարտիքը (ոտաշոր, փոխան), որին վերագրվում էր պահպանիչ, ապաքինող հատկություն: Տղամարդկանց վարտիքի գոտեկապը (խոնջանակապ) արական ուժի կրողն էր և կիրառվում էր տղաբերքի հետ կապված սովորույթներում: Ծանր երկունքն արագացնելու նպատակով ամուսնու գոտեկապը ցույց էին տալիս ծնող կնոջը կամ կապում նրա մեջքին (կամ որովայնին): Հարբուխով հիվանդին խորհուրդ էին տալիս ամուսնու կամ կնոջ վարտիքը քաշել գլխին:
Գոգնոցը կապվում էր հարսնության հետ և խորհրդանշում էր կնոջը՝ կիրառվելով որդեծնության հետ կապված սովորույթներում, միաժամանակ պահպանակ էր: Ուխտագնացությունից հետո հղիացած կանանց մայրերը իրենց գոգնոցը խրում էին թոնրի ակը (վաղաժամ ծննդի կանխում), հանում էին երկունքը սկսվելիս (արգելքի հեռացում), նորածնին փաթաթում նույն գոգնոցի մեջ (թոնրով «զորացած» գոգնոցը պահպանելու էր մանկան կյանքը):
Գոտին նշանավորում էր սոցիալական դրությունը. (հարուստները կապում էին լայն, աղքատները՝ նեղ գոտի): Փոփոխությունների նախանշանակ է. փեսային գոտի նվիրելը նշանակում էր սոցիալական վիճակի փոփոխություն: Տղամարդու գոտին խորհրդանշում էր իշխանությունը, կնոջ գոտին՝ հարսնությունը, կուսությունը կամ սեռականությունը (այլ երկրներում մարմնավաճառներն իրավունք չունեին գոտի և քող կրելու). այն արձակելը կուսության զոհաբերումն էր: Հարսի գոտին կապելը (իրավունքը վերապահվում էր ամուսնուն կամ սկեսրայրին) ամուսնական կապի մեջ մտնելու առաջին քայլն է, արձակելը՝ արգելքի վերացումը (հնում`այլ տղամարդու կողմից կնոջ գոտին արձակելը նշանակում էր պատվազրկում, իրավունքների ոտնահարում): Աղերսվում էր պտղաբերական սովորույթների հետ. ուխտատեղիներում երեխա չունեցող կանանց արձակված գոտին անծանոթ տղամարդու կողմից կապելը խորհրդանշում էր բեղմնավորումը և հնում մայրանալու նպատակով արտամուսնական կապի մեջ մտնելու ծեսի վերապրուկն էր: Մոնղոլիայում կնոջ հետ մերձեցած տղամարդը նրան էր հանձնում իր գոտին. երեխա ծնվելու դեպքում կինը համարվում էր ամուսնացած և իրավունք էր ստանում նորածնին հոր անունով կոչելու: Միևնույն ժամանակ գոտին հմայիլ-պահպանակ էր. օղակելով մեջքը, մարմինը բաժանում էր վերին (արական սկիզբ) և ստորին հատվածների (իգական սկիզբ). նորապսակների գոտին կապելը ամբողջացնում էր մարմինը (արական և իգական սկիզբը)՝ իբրև մանրատիեզերք՝ հիմք դնելով արարչագործությանը: Հայերը ծիածանն անվանում էին «Արամազդի գոտի», հույները՝ Ծիր կաթինը՝ «Աֆրոդիտեի գոտի»:
Գլխի հարդարանքն ապահովելու էր տան բարեկեցությունը, ընտանիքի ամրությունը, կնոջ համար նաև սոցիալ-տարիքային ցուցիչ էր. գլխաշորը տարիքային հասունացման վկայականն էր: Աղջիկները մինչև 13-14 տարեկան գլխաբաց էին շրջում, որից հետո՝ գլխաշոր էին կրում, նշանվածներն այլևս իրավունք չունեին գլխաբաց լինելու: Քողը կուսության, ամոթխածության խորհրդանիշն էր (այն կրելը պարտադիր էր ողջ հարսանիքի ընթացքում, մինչև քառասունք), սահմանն էր աղջկա և կնոջ միջև (խախտելու իրավունքը միայն փեսացուինն էր), պահպանակ էր չար աչքից, պաշտպան՝ ամլության դեմ: Գլխարկը փոխարինում էր տիրոջը (Շիրակում գլխացավ ունեցողի գլխարկը տանում էին աղոթելու գրբացի մոտ, հարսանիքին բացակայող փեսացուին փոխարինում էր ձիու գլխին դրված նրա գլխարկը), զուգորդվում տղամարդկային արժանապատվության հետ, այն գցելը պատվազրկություն էր, հնում խորհրդանշում էր իշխանությունը (թագը, գլխարկը ուրիշին հանձնելը իշխանությունը զիջելն էր):
Ագանելիքը (կոշիկ, գուլպա) առնչվում էր պտղաբերական ծեսերի հետ (հարսի կոշիկի կամ գուլպայի մեջ ցորեն էին լցնում՝ իբրև տղաբերքի նշան), ուներ կապող-միացնող նշանակություն (խնամիները գուլպաներ էին փոխանակում), սեռական ուժի կրողն էր, (հավատում էին, որ ճանապարհ գնացողը ձախ գուլպան պիտի թարս հագնի, որպեսզի կինը հավատարիմ մնա), իշխանության խորհրդանիշն էր (եկեղեցում փեսան փորձում էր տրորել հարսնացուի ոտքը, արքաները երբեմն իշխաններից ոմանց թույլ էին տալիս մի ոտքին կարմիր կոշիկ հանգնել), բախտի խորհրդանիշ էր (հարսնացուի հետևից ծնողները հին (իբրև փորձություն անցած) կոշիկ էին նետում):

Նյութը պատրաստեց Կարինե Զիլֆիմյանը

Լուսինե Զաքարյան Lousine Zaqaryan ֆեյսբուկյան էջից