Khachverats: SummaryХачверац: РезюмеԽաչվերաց, Սուրբ խաչ, Ուլնոց
The material represents the analysis of the above mentioned holiday. The ritual of the holiday in different epochs is represented through the analysis, as well as the expression of religious ideas. The hymn songs performed during the holidays are noteworthy, which are of great national value.
The value of the idea of a holiday is viewed in the article because the national holiday together with Christian ceremony continue to maintain pre- Christian rites and traditions.
Knarik Mirzoyan
Хачверац – один из великих церковных праздников , посвящённых памяти освобождения креста Иисуса Христа. Праздник имеет историческую основу. Его отмечают 14 сентября, потому что после освобождения креста именно в этот день , священная реликвия была помещена в храме Св.Вознесения в Иерусалиме. По всей Армении с большим воодушевлением и верой отмечается этот праздник. В статье представлены народные обряды , связанные с этим праздником.
Мирзоян КнарикՏոնական համակարգերի ձևավորումը և զարգացումը, որպես օրինաչափություն, միշտ էլ տեղի է ունենում սոցիալ- տնտեսական, քաղաքական, էթնոմշակութային և կրոնական գործընթացների փոխազդեցությունների համակարգում:
Հասարակության մեջ կատարվող տոնածիսական գործընթացների համակարգը կատարում է էթնիկ ավանդույթների կողմնորոշման, հասարակական հարաբերությունների կարգավորման, անհատի հոգեբանական պահանջների բավարարման և այլ կարևորագույն գործառույթներ: Այն կարևոր դեր է կատարում անցումային տնտեսություն ունեցող երկրների սոցիալական հարաբերությունների կարգավորման գործում:
Ավանդույթային տոներում առկա հավատալիքների հիմնական շերտերն իրենց ծագմամբ առնչվում են երկու պայմանական փուլերի հետ. առաջին` մինչքրիստոնեական, երբ բնության ու հասարակության մեջ կատարվող ամեն ինչ վերագրվում էր առանձին հոգիների ու երկրորդ` քրիստոնեական, երբ արդեն նոր կրոնին` քրիստոնեությանն էր վերագրվում երևույթների բացատրության և դրանց վրա ներազդելու մենաշնորհը: Կան բավական ուսումնասիրություններ, որոնց հեղինակները, անդրադառնալով քրիստոնեական տոնացույցում տեղ գտած այդ տոների ծագումնաբանությանը, փորձել են վերականգնել դրանց մինչքրիստոնեական արմատները, կամ հեթանոսական զուգահեռները, որոնք լի են տնտեսության, ընտանիքի և անհատների բախտն ու ճակատագիրը որոշող հնագույն ծեսերով, սովորույթներով, գուշակություններով ու հավատալիքներով: Ծիսահավատությունն ունի ինչպես կրոնական, այնպես էլ աշխարհիկ երանգավորում: Տոների պահպանումը պայմանավորված է հատկապես ազգային նկարագրով, որի դրսևորման ձևերից էին դրանցում արտահայտվող էթնիկ ինքնագիտակցությունը և էթնոսի պատմական հիշողությունը:
Քրիստոնեության մեջ խաչի պաշտամունքը կրում է Հիսուս Քրիստոսի խաչելության գաղափարը: Հայ քրիստոնյայի ամենաբնորոշ գիծը խաչի ժողովրդական պաշտամունքն է: Իզուր չէ, որ Հայաստանում, որպես ընդհանուր քրիստոնեական պատկերապաշտության պատմագործառութային տարբերակ, հանդես է գալիս խաչապաշտությունը: Մի տերմին, որով բնորոշում էին հայերի դավանանքը այլադավանները, և որով մենք բնորոշում ենք մեզ և բոլոր քրիստոնյաներին:
Միջնադարից մեզ են հասել բազմաթիվ պատմություններ խաչի մասին: Հարյուրավոր ձեռագրային ընդօրինակություններ նույնպես վկայում են խաչի պաշտամունքի լայն ժողովրդականության մասին:
Խաչվերացը հայոց եկեղեցական տաղավար տոներից է, որը նվիրված է Հիսուս Քրիստոսի խաչափայտի ազատագրման հիշատակին: Ակունքներով այս տոնը պատմական է: Պարսից Խոսրով Բ. թագավորը, 610-614 թթ. պատերազմելով Բյուզանդիայի դեմ, նվաճում է Երուսաղեմը, ուր գերության է վերառնում այն խաչափայտը, որի վրա տանջահար էին արել Հիսուսին: Միայն 628 թվականին` պարսկա- բյուզանդական պատերազմի ժամանակ, Բյուզանդիայի Հերակլ կայսրին հաջողվում է հաղթել պարսիկներին և վերադարձնել գերված խաչափայտը: Հաղթական այդ տարում` 628թ. սեպտեմբերի 14-ին, փառավոր հանդիսավորությամբ սրբազան մասունքը զետեղել են իր ավանդական վայրում` Երուսաղեմի Ս.Հարություն տաճարում: Այդ պատճառով էլ Հերակլ կայսրը և եկեղեցական հայրերը սեպտեմբերի 14-ը հռչակեցին որպես Քրիստոսի Խաչափայտի Վերադարձի կամ Խաչվերացի տոն: Սրբազան Խաչը գերությունից ազատելու հիշատակը հավերժացնող այդ տոնը հաստատվեց քրիստոնյա բոլոր եկեղեցիներում:
Հայաստանում խաչի սկզբնական պաշտամունքի վայրում կամ դնում էին խաչքար, կամ կառուցում եկեղեցի, կամ էլ խաչամասնիկը ամփոփում էին կառուցված եկեղեցու սեղանի տակ` վերջինս ավելի սրբագործելու նկատառումով: Հայ առաքելական եկեղեցում Խաչվերացը նշվում է սեպտեմբերի 11-17-ն ընկած կիրակի օրը:
Ինչպես հավաստում են ազգագրական աղբյուրները, ժողովրդի մեջ տոնի խորհուրդը իմաստավորվում է որպես հանգուցյալների հիշատակման օր:
Ս.Խաչի օրը Շիրակում յուրաքանչյուր տուն մի ուլ էր մորթում, ամբողջությամբ կախում թոնրում ու խորովում` տակը դնելով ձավարով լի կաթսան: Ուլի միսը այդ օրվա առանձնահատուկ, անհրաժեշտ ուտելիք էր համարվում, առանց որի տոնը լիարժեք չէր կարող լինել: Զոհաբերվող ուլերի առատության պատճառով Շիրակի բնակիչները այդ օրը անվանում էին նաև «ուլան ղռան», այսինքն` « տղաների կոտորած», որը իր մեջ կրում էր հեթանոսական շրջանում արու զավակների զոհաբերման գաղափարը: Այնուհետև որպես մատաղ կամ ողորմություն` այն բաժանում էին դրացիներին: Այդ մսից փաթաթում էին լավաշի մեջ և, իբրև ննջեցյալների բաժին, տանում դնում էին գերեզմանատան քարերի վրա: Այդ օրը նոր հանգուցյալների հարազատների տուն էին ուղարկում սև հագուստներ ու մի կենդանի ուլ: Վաղ առավոտյան շիրակցիների լավագույն նախաճաշն ուլի ճարպով ներծծված ձավարով փլավն էր, որից հետո այցելություն էր կատարվում մոտակա գերեզմանատուն` իրենց հետ վերցնելով մրգեղեն, հատկապես խաղող և ձմերուկ, քաղցրավենիք, կանաչեղեն և իհարկե,
ուլի խորոված միս: Գերեզմանատուն տարվող մրգերը «նան ու տրի» էին անվանում: Գերեզմանատուն այցելում էին ընտանիքի բոլոր անդամներով, նաև մանկահասակ երեխաները: Հանգուցյալի տապանաքարի մոտ բացում էին սփռոցները, ուտելիքը շարում վրան: Քահանայի կողմից գերեզմանը օրհնվելուց հետո մարդիկ վերադառնում էին իրենց տները և սկսում խնջույքի արարողությունը: Որքան էլ մեզ համար զարմանալի է, այդ օրը մարդիկ անցկացնում էին թեթև, անկաշկանդ մթնոլորտում: Շատ ընտանիքներում անպակաս էին կատակները, ծիծաղը, հյուրասիրությունը, ինչպես նաև այդ օրը նորափեսաների ընտանիքի կողմից հարսնացուներին ուղարկում էին տոնական «սեղան»` պատրաստված ուլի լավագույն կտորներով, մրգերով, քաղցրավենիքով:
Զանգեզուրում Ս. Խաչի ուրբաթ օրը ոսպով շորվա էին պատրաստում և իբրև հոգեբաժին բաժանում հարևաններին: Այդ օրվա պարտադիր ծիսակարգերից էր գերեզմանների օրհնության արարողությունը, ինչպես նաև ուխտագնացությունները մոտակա վանքեր, որտեղ զոհաբերում էին ոչխարներ, գառներ: Ս.Խաչի օրը հանգուցյալների հիշատակը հարգելու սովորույթը մինչև մեր օրերը պահպանվել է, որը ապացույցն է մշտապես պահպանված հոգևոր կապի հին ու նոր սերունդների միջև:
Մինչև 20 -րդ դ. սկիզբը Խաչվերաց տոնը, որը կենցաղում տարածված է Սրբխեչ անվամբ, ունեցել է նաև այլ անվանաձևեր` Խաչվերաց, Ուլնոց, Ուլերի կոտորած, Խրով, Խաչեյն Զադագ, Սուրբ Խաչ, և այլն:
Չնայած հայոց կենցաղում տոնի կատարման ժամկետային մասնակի տարբերություններին` այն մեծ մասամբ նշվում էր կիրակի օրը` երբեմն ձգվելով մինչև հոկտեմբեր ամիս: Հենց այդ պատճառով սեբաստացիները անվանում էին Խաչ-Խաչին: Ամենուր նախապատրաստվում էին տոնը հանդիսավորությամբ նշելու:Որոշ զսպվածություն ունենում էին միայն այդ տարում հանգուցյալներ ունեցողները: Այդ օրը չէր համարվում սգի, ողբի օր: Հայաստանի որոշ վայրերում Ս.Խաչի տոնը դիտվում էր որպես աշնանամուտ: Ինչպես ասում էին քեսապցիները. «Խաչ, վերմակը առ, ն’երս փախիր»,-այսինքն` բացօթյա գիշերողներն այլևս տուն են քաշվում:
Մարաշում այս տոնակատարությունը նշվում էր յուրահատուկ ծեսով: Խաչվերացի տոնակատարության` առիթով հատուկ ծիսակարգով, խաչը զարդարում էին կանաչեղենով, հոտավետ ծաղիկներով. «խաչը կը զարդարվեր պեսպիսուն, հոտավետ ծաղիկներով, որոնց մեջ կը գտնվեր Մարաշի անուշահոտ կանաչ ու լայնատերև ռեհանը: Կիները այս արարողությունը իրենց լեզվով կը կոչեին ըռեհան ուրշնիլ »:1.
Խաչվերացը կամ Սրբխեչը, Հայաստանի որոշ շրջաններում համարվում էր նաև տնտեսական տարվա եղանակային մի շրջանից անցումը մյուսին, երբ տոնական աշնանային բարիքներից մասնաբաժին էր հանվում` հանգուցյալներին հիշատակելու համար: Հայոց ավանդական կենցաղում Խաչվերաց տոնը առավելապես ընկալվում էր որպես տնտեսական տարվա պարբերաշրջանի անցում, որը հավանաբար կապված է եղել աշնանային օրահավասարի հետ: Պատահական չէ, որ Հայաստանի շատ բնակավայրերում կլոր տարվա շրջափուլը հաշվարկվում էր Խաչվերացից — Խաչվերաց:
Մուսալեռցիներն այդ տոնին ուխտի էին գնում Թովմաս Առաքյալի վանքը, որտեղ քահանայի կողմից պատարագ մատուցելուց հետո պատրաստում էին տոնին նախատեսվող ազգային ուտեստը` հարիսան: Մերձակա գյուղերից եկածներն իրենց հետ ուխտավայր էին տանում հատուկ այդ օրվա համար պահված մատաղացու կենդանիներ, ինչպես նաև ցորեն: Հարիսան պատրաստում էին ուրախ տրամադրությամբ, երգ — երաժշտությամբ և հանդիսությամբ: Նմանատիպ հանդիսություններ կատարվում էին նաև Քաբուսիեի Վերին աղբյուրի թթաստանում:
Խաչվերաց տոնի ծիսական արարողություններում մեծ տեղ էր գրավում սրբավայրեր ուխտի գնալու ավանդույթը: Յուրաքանչյուր բնակավայր, տարածաշրջան ուներ տոնին նվիրված իր ուխտատեղին: Մինչ այսօր էլ Խաչվերաց տոնի նշանավոր ուխտավայրերից է հանդիսանում Վայոց Ձորում գտնվող Արկազի Սուրբ Խաչ եկեղեցին:
Զանգեզուրում այդ օրը համատարած բնույթ էին կրում մերձավոր խաչերին այցելությունները: Սակայն այստեղ առանձնակի նշանակություն էր տրվում Ծիծեռնավանքին, ուր Սուրբ Խաչի կապակցությամբ կազմակերպվում էր զանգվածային ուխտագնացություն, որին մասնակցում էին շրջակա գրեթե բոլոր գյուղերի բնակիչները:
Ուխտագնացության մասնակիցները, իրենց հետ տանելով մատաղացու կենդանիներին,
1. Գալստեան Գր. Մարաշ, Նիւ Եորք, 1988, էջ 344:
պտտեցնում էին եկեղեցու շուրջը, որից հետո կտրում էին ականջները, կամ էլ տեղում կատարում էին կենդանու զոհաբերության արարողությունը:
Մինչև այսօր Զնաբերդցիների համար Խաչվերացը մեծ ժողովրդականություն վայելող տոներից է: Այն նշվում է որպես նախնիների հիշատակման օր: Տոնի անվանումը տեղական բարբառով Խրով է կոչվում, որը կապված է տոնի ծիսական գլխավոր ուտեստի` զոհաբերված կենդանու թոնրի մեջ ամբողջական խորովման հետ:
Հին Երևանում այդ տոնը նշում էին և մինչև այսօր էլ նշում են սեպտեմբերի 15- ին, կամ սեպտեմբերի նախավերջին կիրակի օրը: Այստեղ ևս տարածված էր ուլեր նվիրաբերելու, խորովելու ավանդույթը: Ուշագրավ է, որ երկու-երեք օր առաջ գնած ուլը պահում էին առանց կերի և ջրի: Պատճառն այն էր, որ ուլից տիկ էին հանելու: Ուլը մաշկում էին և, այն, ամբողջությամբ շամփուրի վրա հագցնելով, կախում էին թոնրի մեջ: Թոնրի բերանը ծածկում էին կավե կափարիչով և շուրջը ցեխով այնպես էին պատում, որ ամբողջ տաքությունը մնար թոնրի մեջ: Կավե այդ կափարիչի կենտրոնում լցնում էին բռունցքի մեծությամբ ցեխագունդ, որի միջոցով որոշում էին խորովի վերջնական պատրաստ լինելը:
Հայաստանի մի շարք շրջաններում ընդունված ավանդույթ էր նաև ուխտավայրերում տոնավաճառներ, խաղային — երաժշտական հանդիսություններ իրականացնելը, որոնք առանձնակի հետաքրքրություն էին հաղորդում սրբավայրերում կազմակերպված ընդհանուր արարողություններին:
Ազգային տոները չեն սահմանափակվում միայն էթնոսի կյանքում պատմական նշանակություն ունեցող իրադարձությունների հավերժացմամբ: Հայոց տոնական համակարգում գոյություն ուներ որոշակիորեն ձևավորված սոցիալական կառուցվածք, որտեղ փոխհարաբերությունները կարգավորվում էին ավանդութային սովորության չափանիշներով: Բացի դրանից, յուրաքանչյուր անձ ուներ իր որոշակի դերը: Տարբեր ժամանակաշրջաններում սոցիալական կառուցվածքում մարդկային հարաբերությունների բնույթը պայմանավորված էր տոնակատարությունների մասնակիցների սոցիալական և ազգակցական կարգավիճակով: Ընտանիքն ու ազգակցական միջավայրը ոչ միայն ավանդութային կրոնական տոների կենցաղավարման ամենատարածված սոցիալական օղակներն են, այլև այդ արժեքները սերունդներին փոխանցող տեղեկատվական գլխավոր մեխանիզմները:
Տոնակատարությունների արդյունավետ կազմակերպման գործընթացի պահանջարկը գոյություն է ունեցել և գոյություն ունի բոլոր ժամանակաշրջաններում ու բոլոր տոնածիսական համակարգերում, որին շատ հաճախ ավելի մեծ նշանակություն է տրվել, քան գաղափարախոսությանը:
Չնայած ավանդույթային տոների կենցաղավարման համակարգում եկեղեցական բաղադրամասի անկման միտումներին, ինչպես նաև կենցաղային և եկեղեցական ծիսակատարություններում նկատվող որոշակի տարբերություններին, այդ տոները շուրջ մեկ ու կես հազարամյակ գոյատևում են շնորհիվ եկեղեցու, ինչպես նաև որպես ազգային սովորույթ: Ինչպես բոլոր տոները, այնպես էլ Խաչվերաց տոնը, Հայ առաքելական եկեղեցու կողմից ամրագրվելով, տեղ է գտել հատուկ մշակված տոնացույցում: Վերջինում Սրբոց և Պահոց տոների հետ միասին դասակարգվում են նաև Խաչի տոները: Այդ տոներն են` Տոն երևման Սուրբ Խաչի, Խաչվերաց, Գյուտ Խաչի, Սուրբ նշան: Հայ ժողովրդական որոշ տոներն իրենց արմատներով ավելի հին են և առնչվում են հեթանոսական ժամանակների հետ, որոնց ծիսասովորութային կառուցվածքում արտացոլվել է երկրագործական տոնացույցը: Մի շարք մասնագիտական ուսումնասիրությունների արդյունքում հեղինակները, անդրադառնալով քրիստոնեական տոնացույցում տեղ գտած տոների ծագումնաբանությանը, փորձել են վերականգնել պահպանված տոների ծագումնաբանությունը`վերականգնելու դրանց մինչքրիստոնեական ակունքները կամ հեթանոսական զուգահեռները, որոնք բնորոշվում են բախտն ու ճակատագիրը որոշող ծեսերով, սովորույթներով, գուշակություններով ու հավատալիքներով:
16-րդ դարում պորտուգալացի ճանապարհորդներ Անտոնիո Տենրեյրոն ու Մեստրե Աֆոնսոն, շրջագայելով Արևելքում, այցելում են նաև Հայաստան : Լինելով Բիթլիսում, Խլաթում, Սասունում և այլուր` հավաքում են արժեքավոր տեղեկություններ «Սասնա ծռեր» էպոսի, մասնավորապես` Խանդութի և Դավթի մասին: Մեստրե Աֆոնսոն, ով ավելի մանրամասնորեն է ներկայացնում ուսումնասիրությյունների վերաբերյալ նյութերը, մի շատ ուշագրավ տեղեկություն է հաղորդում Դավթի «Սուրբ Նշանի» /իմա` Խաչ-պատարագի, կամ պատերազմի/ վերաբերյալ: Աֆոնսոն, ներկայացնելով Սասունցի Դավթին և Խանդութին գրում է, որ քուրդ բռնակալը Խանդութի գերեզմանից հանել է նրա ոտքերի ապարանջանները, իսկ Դավթի գերեզմանից` մի ոսկե Խաչ, որ հայերը կոչել են «Սուրբ Նշան», քանզի այն ունեցել է այնպիսի զորություն, որ երբ Դավիթը կռվի ժամանակ կրել է այդ Խաչը, նրան ոչ ոք չի կարողացել հաղթել: Բայց տիրակալը /Քրիստոսը/ պատժում է Դավթի գերեզմանից խաչը առևանգող քրդին` գցելով նրան թշվառության մեջ, անբուժելի վերքերով պատելով նրա մարմինը: Նրա եղբարը, տեսնելով այդ վիճակը, մեծ հարգանք է տածում այդ խաչի նկատմամբ և հրամայում է Խաչը դնել հայկական մի եկեղեցում, որի համար այդ եկեղեցուն վճարում է ամենօրյա վարձք, որպեսզի ձեթ մատուցեին այն կանթեղին, որը միշտ վառվում էր այդ Խաչի առաջ:2 Պետք է ենթադրել, որ Դավթի Սուրբ Նշանի ավանդությունը 16-րդ դարում տարածվել է նաև հարևան գավառներում: Հետագայում, վառվող կանթեղի վայրում կառուցվում է Սուրբ Նշան եկեղեցին, որը հայերի համար հանդիսանում է սրբավայր և ուխտատեղի:
Յուրաքանչյուր տոն իրենից ներկայացնում է յուրատեսակ միկրոհամալիր, ուր առկա են կենցաղի և մշակույթի գրեթե բոլոր բաղադրիչները` բնակավայր, մարդկային տարբեր հարաբերություններ, նախնիների հիշատակ, ամուսնական ծիսաշար, խաղեր, երաժշտական ստեղծագործություններ, ուտեստ, ինչպես նաև տնտեսական գործունեության ավանդական փուլեր, որտեղ ծեսերն ու սովորույթներն հաջողությունների ապահովման գրավականն են:
Ավանդույթային տոները, բացառությամբ մի քանիսի /Նոր տարի, Զատիկ, մասամբ`Վարդավառ/ 1980-ական թթ. սկզբներին քիչ էին կենցաղավարում: Սակայն դրանք գյուղական շրջաններում դեռևս պահպանում էին տարածվածության վարկանիշը:
—————————————————————————————————————
2.Roberto Gulbenkian et H. Berberian, La legende de David de Sassoun d’apres deux voyageurs Portugais du 16 Siecle: «Rvue des etudes Armeniennes», Nouvelle seri, t.13,Paris, 1971 էջ 178-179:
Հոդվածն ամբողջությամբ ֆրանսերենից թարգմանել է ` Հ.Ամալյանը:
1990 թվականից ի վեր հայոց տոնական համակարգը թևակոխեց անցումային զարգացման նոր ժամանակաշրջան: Զարգացման այս փուլը իրենից ներկայացնում է ավանդութային-կրոնական տոների վերելքի և խորհրդային պետական տոների անկման ժամանակաշրջան: Պետք է նշել, որ խորհրդային շրջանում ժողովրդական տոները վեր էին ածվել նախօրոք մշակված սցենարների հիման վրա կազմակերպված մարզա- երաժշտական միջոցառումների և թատերականացված ներկայացումների, որոնց նախաձեռնողները, իսկ շատ հաճախ նաև կատարողները մշակութային և պետական առանձին հաստատություններն էին: Դրանք առաջին փորձերն էին պետության կողմից ավանդութային տոների վերականգման և, դրանով իսկ, բնակչությանն էթնիկ ավանդույթներին հաղորդակից դարձնելու ուղղությամբ: Խորհրդային տոնական համակարգը կարիք ուներ ավանդույթային տոների և ծեսերի, որոնք իրենց ստեղծած յուրատեսակ ազգային կոլորիտով հնարավորություն ունեին ապահովելու հանրության ավելի լայն շրջանակ:
Ներկայումս դեռևս իր ձևավորման փուլում է գտնվում նաև նորաստեղծ պետական տոնացույցը, ուր տեղի ունեցող փոփոխությունները երբեմն հիմնավորված չեն թե’ պատմական և թե’ ժամանակի առումով, քանի որ անտեսվում է ինչպես անցյալի փորձն, այնպես էլ ներկայի հասարակական կարծիքը: Սակայն պետք է նշել, որ ինչքան էլ նման իրավիճակն օրինաչափ լինի ձևավորման գործընթացում գտնվող էթնիկ ընդհանրության պետական տոնացույցի համար, այնուհանդերձ, նրա վերջնական տարբերակի մշակումը պայմանավորված է այդ երկու հիմնական գործոնների համագործակցությամբ:
Քնարիկ Միրզոյան[1]
«Հանդես» գիտական հոդվածների ժողովածու
[1] Քնարիկ Միրզոյան-1993թ. ավարտել է Սանկտ-Պետերբուրգի արվեստի բարձրագույն դպրոցը և հումանիտար համալսարանի կուլտ-լուսավորական աշխատանքների ֆակուլտետը: 2000թ-ից դասավանդում է Երևանի թատրոնի և կինոյի պետական ինստիտուտում «Ծեսեր և ծիսակատարություններ» առարկան: Գրում է թեկնածուական ատենախոսություն «Հայ ժողովրդական տոների ակունքները» թեմայով: «Հնագույն մշակույթի հետքերով» գիտա-հանրամատչելի ֆիլմաշարի հեղինակն է: Մի քանի ֆիլմերի սցենարների հեղինակ է: Հրատարակել է գիտական հոդվածներ «Հանդես» ժողովածուի 7,8,9,10 գրքերում:
