Խաչվերաց տոնի պատմությունը

Տոնական  համակարգերի   ձևավորումը  և  զարգացումը,  որպես  օրինաչափություն, միշտ  էլ  տեղի է  ունենում  սոցիալ- տնտեսական,  քաղաքական,  էթնոմշակութային  և  կրոնական  գործընթացների  փոխազդեցությունների  համակարգում:

Հասարակության  մեջ   կատարվող տոնածիսական  գործընթացների  համակարգը  կատարում է էթնիկ ավանդույթների  կողմնորոշման,  հասարակական  հարաբերությունների  կարգավորման,  անհատի հոգեբանական  պահանջների  բավարարման  և այլ  կարևորագույն  գործառույթներ:Այն   կարևոր  դեր է  կատարում անցումային  տնտեսություն  ունեցող  երկրների  սոցիալական  հարաբերությունների  կարգավորման  գործում:

Ավանդույթային  տոներում  առկա  հավատալիքների  հիմնական  շերտերն  իրենց  ծագմամբ  առնչվում են  երկու  պայմանական  փուլերի  հետ. առաջին` մինչքրիստոնեական, երբ  բնության ու  հասարակության  մեջ  կատարվող  ամեն  ինչ  վերագրվում էր  առանձին հոգիների  ու  երկրորդ`  քրիստոնեական,  երբ արդեն  նոր  կրոնին`  քրիստոնեությանն  էր  վերագրվում  երևույթների  բացատրության  և դրանց  վրա  ներազդելու  մենաշնորհը:   Կան  բավական  ուսումնասիրություններ, որոնց հեղինակները, անդրադառնալով     քրիստոնեական   տոնացույցում տեղ գտած  այդ  տոների  ծագումնաբանությանը,  փորձել  են  վերականգնել  դրանց  մինչքրիստոնեական  արմատները,  կամ  հեթանոսական  զուգահեռները, որոնք  լի  են  տնտեսության, ընտանիքի և  անհատների  բախտն  ու ճակատագիրը  որոշող հնագույն  ծեսերով,  սովորույթներով,  գուշակություններով  ու  հավատալիքներով: Ծիսահավատությունն ունի  ինչպես  կրոնական,  այնպես  էլ  աշխարհիկ  երանգավորում: Տոների պահպանումը պայմանավորված է հատկապես  ազգային  նկարագրով, որի դրսևորման  ձևերից էին դրանցում արտահայտվող  էթնիկ  ինքնագիտակցությունը  և  էթնոսի  պատմական  հիշողությունը:

Քրիստոնեության   մեջ     խաչի  պաշտամունքը  կրում է  Հիսուս  Քրիստոսի խաչելության  գաղափարը:    Հայ  քրիստոնյայի   ամենաբնորոշ գիծը  խաչի  ժողովրդական  պաշտամունքն  է: Իզուր  չէ, որ  Հայաստանում,  որպես  ընդհանուր  քրիստոնեական  պատկերապաշտության  պատմագործառութային տարբերակ,  հանդես  է  գալիս  խաչապաշտությունը: Մի տերմին, որով  բնորոշում  էին հայերի  դավանանքը  այլադավանները,  և  որով  մենք բնորոշում  ենք մեզ և  բոլոր  քրիստոնյաներին:

Միջնադարից  մեզ են  հասել   բազմաթիվ  պատմություններ  խաչի մասին:  Հարյուրավոր  ձեռագրային ընդօրինակություններ  նույնպես  վկայում  են  խաչի պաշտամունքի   լայն    ժողովրդականության    մասին:

Խաչվերացը  հայոց եկեղեցական  տաղավար տոներից  է, որը   նվիրված է Հիսուս  Քրիստոսի  խաչափայտի ազատագրման հիշատակին: Ակունքներով  այս  տոնը  պատմական է:  Պարսից  Խոսրով Բ. թագավորը,  610-614 թթ. պատերազմելով  Բյուզանդիայի դեմ,  նվաճում է  Երուսաղեմը, ուր  գերության է վերառնում  այն  խաչափայտը, որի  վրա տանջահար էին արել  Հիսուսին: Միայն 628 թվականին`  պարսկա- բյուզանդական  պատերազմի  ժամանակ,  Բյուզանդիայի  Հերակլ  կայսրին  հաջողվում է հաղթել պարսիկներին  և  վերադարձնել   գերված խաչափայտը: Հաղթական  այդ  տարում`  628թ.  սեպտեմբերի    14-ին, փառավոր  հանդիսավորությամբ  սրբազան  մասունքը  զետեղել են իր ավանդական  վայրում`  Երուսաղեմի Ս.Հարություն  տաճարում: Այդ պատճառով էլ  Հերակլ  կայսրը և  եկեղեցական  հայրերը  սեպտեմբերի  14-ը  հռչակեցին  որպես  Քրիստոսի  Խաչափայտի  Վերադարձի  կամ  Խաչվերացի տոն: Սրբազան   Խաչը  գերությունից  ազատելու  հիշատակը  հավերժացնող  այդ  տոնը հաստատվեց  քրիստոնյա  բոլոր  եկեղեցիներում:

Հայաստանում   խաչի  սկզբնական  պաշտամունքի  վայրում  կամ  դնում  էին  խաչքար, կամ  կառուցում  եկեղեցի,  կամ էլ  խաչամասնիկը ամփոփում  էին կառուցված  եկեղեցու  սեղանի   տակ`  վերջինս  ավելի  սրբագործելու  նկատառումով: Հայ  առաքելական  եկեղեցում   Խաչվերացը   նշվում  է  սեպտեմբերի  11-17-ն  ընկած  կիրակի օրը:

Ինչպես  հավաստում  են  ազգագրական  աղբյուրները,  ժողովրդի  մեջ   տոնի խորհուրդը   իմաստավորվում  է  որպես  հանգուցյալների  հիշատակման  օր:

Քնարիկ   Միրզոյան

«Հանդես» գիտական հոդվածների ժողովածու

Ամբողջը` այստեղ