Խաչվերաց, Սուրբ խաչ, Ուլնոց
Տոնական համակարգերի ձևավորումը և զարգացումը, որպես օրինաչափություն, միշտ էլ տեղի է ունենում սոցիալ- տնտեսական, քաղաքական, էթնոմշակութային և կրոնական գործընթացների փոխազդեցությունների համակարգում:
Հասարակության մեջ կատարվող տոնածիսական գործընթացների համակարգը կատարում է էթնիկ ավանդույթների կողմնորոշման, հասարակական հարաբերությունների կարգավորման, անհատի հոգեբանական պահանջների բավարարման և այլ կարևորագույն գործառույթներ:
Այն կարևոր դեր է կատարում անցումային տնտեսություն ունեցող երկրների սոցիալական հարաբերությունների կարգավորման գործում:
Ավանդույթային տոներում առկա հավատալիքների հիմնական շերտերն իրենց ծագմամբ առնչվում են երկու պայմանական փուլերի հետ. առաջին` մինչքրիստոնեական, երբ բնության ու հասարակության մեջ կատարվող ամեն ինչ վերագրվում էր առանձին հոգիների ու երկրորդ` քրիստոնեական, երբ արդեն նոր կրոնին` քրիստոնեությանն էր վերագրվում երևույթների բացատրության և դրանց վրա ներազդելու մենաշնորհը: Կան բավական ուսումնասիրություններ, որոնց հեղինակները, անդրադառնալով քրիստոնեական տոնացույցում տեղ գտած այդ տոների ծագումնաբանությանը, փորձել են վերականգնել դրանց մինչքրիստոնեական արմատները, կամ հեթանոսական զուգահեռները, որոնք լի են տնտեսության, ընտանիքի և անհատների բախտն ու ճակատագիրը որոշող հնագույն ծեսերով, սովորույթներով, գուշակություններով ու հավատալիքներով: Ծիսահավատությունն ունի ինչպես կրոնական, այնպես էլ աշխարհիկ երանգավորում: Տոների պահպանումը պայմանավորված է հատկապես ազգային նկարագրով, որի դրսևորման ձևերից էին դրանցում արտահայտվող էթնիկ ինքնագիտակցությունը և էթնոսի պատմական հիշողությունը:
Քրիստոնեության մեջ խաչի պաշտամունքը կրում է Հիսուս Քրիստոսի խաչելության գաղափարը: Հայ քրիստոնյայի ամենաբնորոշ գիծը խաչի ժողովրդական պաշտամունքն է: Իզուր չէ, որ Հայաստանում, որպես ընդհանուր քրիստոնեական պատկերապաշտության պատմագործառութային տարբերակ, հանդես է գալիս խաչապաշտությունը: Մի տերմին, որով բնորոշում էին հայերի դավանանքը այլադավանները, և որով մենք բնորոշում ենք մեզ և բոլոր քրիստոնյաներին:
Միջնադարից մեզ են հասել բազմաթիվ պատմություններ խաչի մասին: Հարյուրավոր ձեռագրային ընդօրինակություններ նույնպես վկայում են խաչի պաշտամունքի լայն ժողովրդականության մասին:
Խաչվերացը հայոց եկեղեցական տաղավար տոներից է, որը նվիրված է Հիսուս Քրիստոսի խաչափայտի ազատագրման հիշատակին: Ակունքներով այս տոնը պատմական է: Պարսից Խոսրով Բ. թագավորը, 610-614 թթ. պատերազմելով Բյուզանդիայի դեմ, նվաճում է Երուսաղեմը, ուր գերության է վերառնում այն խաչափայտը, որի վրա տանջահար էին արել Հիսուսին: Միայն 628 թվականին` պարսկա- բյուզանդական պատերազմի ժամանակ, Բյուզանդիայի Հերակլ կայսրին հաջողվում է հաղթել պարսիկներին և վերադարձնել գերված խաչափայտը: Հաղթական այդ տարում` 628թ. սեպտեմբերի 14-ին, փառավոր հանդիսավորությամբ սրբազան մասունքը զետեղել են իր ավանդական վայրում` Երուսաղեմի Ս.Հարություն տաճարում: Այդ պատճառով էլ Հերակլ կայսրը և եկեղեցական հայրերը սեպտեմբերի 14-ը հռչակեցին որպես Քրիստոսի Խաչափայտի Վերադարձի կամ Խաչվերացի տոն: Սրբազան Խաչը գերությունից ազատելու հիշատակը հավերժացնող այդ տոնը հաստատվեց քրիստոնյա բոլոր եկեղեցիներում:
Հայաստանում խաչի սկզբնական պաշտամունքի վայրում կամ դնում էին խաչքար, կամ կառուցում եկեղեցի, կամ էլ խաչամասնիկը ամփոփում էին կառուցված եկեղեցու սեղանի տակ` վերջինս ավելի սրբագործելու նկատառումով: Հայ առաքելական եկեղեցում Խաչվերացը նշվում է սեպտեմբերի 11-17-ն ընկած կիրակի օրը:
Ինչպես հավաստում են ազգագրական աղբյուրները, ժողովրդի մեջ տոնի խորհուրդը իմաստավորվում է որպես հանգուցյալների հիշատակման օր:
Ս.Խաչի օրը Շիրակում յուրաքանչյուր տուն մի ուլ էր մորթում, ամբողջությամբ կախում թոնրում ու խորովում` տակը դնելով ձավարով լի կաթսան: Ուլի միսը այդ օրվա առանձնահատուկ, անհրաժեշտ ուտելիք էր համարվում, առանց որի տոնը լիարժեք չէր կարող լինել: Զոհաբերվող ուլերի առատության պատճառով Շիրակի բնակիչները այդ օրը անվանում էին նաև «ուլան ղռան», այսինքն` « տղաների կոտորած», որը իր մեջ կրում էր հեթանոսական շրջանում արու զավակների զոհաբերման գաղափարը: Այնուհետև որպես մատաղ կամ ողորմություն` այն բաժանում էին դրացիներին: Այդ մսից փաթաթում էին լավաշի մեջ և, իբրև ննջեցյալների բաժին, տանում դնում էին գերեզմանատան քարերի վրա: Այդ օրը նոր հանգուցյալների հարազատների տուն էին ուղարկում սև հագուստներ ու մի կենդանի ուլ: Վաղ առավոտյան շիրակցիների լավագույն նախաճաշն ուլի ճարպով ներծծված ձավարով փլավն էր, որից հետո այցելություն էր կատարվում մոտակա գերեզմանատուն` իրենց հետ վերցնելով մրգեղեն, հատկապես խաղող և ձմերուկ, քաղցրավենիք, կանաչեղեն և իհարկե,
ուլի խորոված միս: Գերեզմանատուն տարվող մրգերը «նան ու տրի» էին անվանում: Գերեզմանատուն այցելում էին ընտանիքի բոլոր անդամներով, նաև մանկահասակ երեխաները: Հանգուցյալի տապանաքարի մոտ բացում էին սփռոցները, ուտելիքը շարում վրան: Քահանայի կողմից գերեզմանը օրհնվելուց հետո մարդիկ վերադառնում էին իրենց տները և սկսում խնջույքի արարողությունը: Որքան էլ մեզ համար զարմանալի է, այդ օրը մարդիկ անցկացնում էին թեթև, անկաշկանդ մթնոլորտում: Շատ ընտանիքներում անպակաս էին կատակները, ծիծաղը, հյուրասիրությունը, ինչպես նաև այդ օրը նորափեսաների ընտանիքի կողմից հարսնացուներին ուղարկում էին տոնական «սեղան»` պատրաստված ուլի լավագույն կտորներով, մրգերով, քաղցրավենիքով:
Զանգեզուրում Ս. Խաչի ուրբաթ օրը ոսպով շորվա էին պատրաստում և իբրև հոգեբաժին բաժանում հարևաններին: Այդ օրվա պարտադիր ծիսակարգերից էր գերեզմանների օրհնության արարողությունը, ինչպես նաև ուխտագնացությունները մոտակա վանքեր, որտեղ զոհաբերում էին ոչխարներ, գառներ: Ս.Խաչի օրը հանգուցյալների հիշատակը հարգելու սովորույթը մինչև մեր օրերը պահպանվել է, որը ապացույցն է մշտապես պահպանված հոգևոր կապի հին ու նոր սերունդների միջև:
Մինչև 20 -րդ դ. սկիզբը Խաչվերաց տոնը, որը կենցաղում տարածված է Սրբխեչ անվամբ, ունեցել է նաև այլ անվանաձևեր` Խաչվերաց, Ուլնոց, Ուլերի կոտորած, Խրով, Խաչեյն Զադագ, Սուրբ Խաչ, և այլն:
Չնայած հայոց կենցաղում տոնի կատարման ժամկետային մասնակի տարբերություններին` այն մեծ մասամբ նշվում էր կիրակի օրը` երբեմն ձգվելով մինչև հոկտեմբեր ամիս: Հենց այդ պատճառով սեբաստացիները անվանում էին Խաչ-Խաչին: Ամենուր նախապատրաստվում էին տոնը հանդիսավորությամբ նշելու:Որոշ զսպվածություն ունենում էին միայն այդ տարում հանգուցյալներ ունեցողները: Այդ օրը չէր համարվում սգի, ողբի օր: Հայաստանի որոշ վայրերում Ս.Խաչի տոնը դիտվում էր որպես աշնանամուտ: Ինչպես ասում էին քեսապցիները. «Խաչ, վերմակը առ, ն'երս փախիր»,-այսինքն` բացօթյա գիշերողներն այլևս տուն են քաշվում:
Մարաշում այս տոնակատարությունը նշվում էր յուրահատուկ ծեսով: Խաչվերացի տոնակատարության` առիթով հատուկ ծիսակարգով, խաչը զարդարում էին կանաչեղենով, հոտավետ ծաղիկներով. «խաչը կը զարդարվեր պեսպիսուն, հոտավետ ծաղիկներով, որոնց մեջ կը գտնվեր Մարաշի անուշահոտ կանաչ ու լայնատերև ռեհանը: Կիները այս արարողությունը իրենց լեզվով կը կոչեին ըռեհան ուրշնիլ »:1.
Խաչվերացը կամ Սրբխեչը, Հայաստանի որոշ շրջաններում համարվում էր նաև տնտեսական տարվա եղանակային մի շրջանից անցումը մյուսին, երբ տոնական աշնանային բարիքներից մասնաբաժին էր հանվում` հանգուցյալներին հիշատակելու համար: Հայոց ավանդական կենցաղում Խաչվերաց տոնը առավելապես ընկալվում էր որպես տնտեսական տարվա պարբերաշրջանի անցում, որը հավանաբար կապված է եղել աշնանային օրահավասարի հետ: Պատահական չէ, որ Հայաստանի շատ բնակավայրերում կլոր տարվա շրջափուլը հաշվարկվում էր Խաչվերացից – Խաչվերաց:
Մուսալեռցիներն այդ տոնին ուխտի էին գնում Թովմաս Առաքյալի վանքը, որտեղ քահանայի կողմից պատարագ մատուցելուց հետո պատրաստում էին տոնին նախատեսվող ազգային ուտեստը` հարիսան: Մերձակա գյուղերից եկածներն իրենց հետ ուխտավայր էին տանում հատուկ այդ օրվա համար պահված մատաղացու կենդանիներ, ինչպես նաև ցորեն: Հարիսան պատրաստում էին ուրախ տրամադրությամբ, երգ – երաժշտությամբ և հանդիսությամբ: Նմանատիպ հանդիսություններ կատարվում էին նաև Քաբուսիեի Վերին աղբյուրի թթաստանում:
Խաչվերաց տոնի ծիսական արարողություններում մեծ տեղ էր գրավում սրբավայրեր ուխտի գնալու ավանդույթը: Յուրաքանչյուր բնակավայր, տարածաշրջան ուներ տոնին նվիրված իր ուխտատեղին: Մինչ այսօր էլ Խաչվերաց տոնի նշանավոր ուխտավայրերից է հանդիսանում Վայոց Ձորում գտնվող Արկազի Սուրբ Խաչ եկեղեցին:
Զանգեզուրում այդ օրը համատարած բնույթ էին կրում մերձավոր խաչերին այցելությունները: Սակայն այստեղ առանձնակի նշանակություն էր տրվում Ծիծեռնավանքին, ուր Սուրբ Խաչի կապակցությամբ կազմակերպվում էր զանգվածային ուխտագնացություն, որին մասնակցում էին շրջակա գրեթե բոլոր գյուղերի բնակիչները:
Ուխտագնացության մասնակիցները, իրենց հետ տանելով մատաղացու կենդանիներին,
1. Գալստեան Գր. Մարաշ, Նիւ Եորք, 1988, էջ 344:
պտտեցնում էին եկեղեցու շուրջը, որից հետո կտրում էին ականջները, կամ էլ տեղում կատարում էին կենդանու զոհաբերության արարողությունը:
Մինչև այսօր Զնաբերդցիների համար Խաչվերացը մեծ ժողովրդականություն վայելող տոներից է: Այն նշվում է որպես նախնիների հիշատակման օր: Տոնի անվանումը տեղական բարբառով Խրով է կոչվում, որը կապված է տոնի ծիսական գլխավոր ուտեստի` զոհաբերված կենդանու թոնրի մեջ ամբողջական խորովման հետ:
Հին Երևանում այդ տոնը նշում էին և մինչև այսօր էլ նշում են սեպտեմբերի 15- ին, կամ սեպտեմբերի նախավերջին կիրակի օրը: Այստեղ ևս տարածված էր ուլեր նվիրաբերելու, խորովելու ավանդույթը: Ուշագրավ է, որ երկու-երեք օր առաջ գնած ուլը պահում էին առանց կերի և ջրի: Պատճառն այն էր, որ ուլից տիկ էին հանելու: Ուլը մաշկում էին և, այն, ամբողջությամբ շամփուրի վրա հագցնելով, կախում էին թոնրի մեջ: Թոնրի բերանը ծածկում էին կավե կափարիչով և շուրջը ցեխով այնպես էին պատում, որ ամբողջ տաքությունը մնար թոնրի մեջ: Կավե այդ կափարիչի կենտրոնում լցնում էին բռունցքի մեծությամբ ցեխագունդ, որի միջոցով որոշում էին խորովի վերջնական պատրաստ լինելը:
Հայաստանի մի շարք շրջաններում ընդունված ավանդույթ էր նաև ուխտավայրերում տոնավաճառներ, խաղային – երաժշտական հանդիսություններ իրականացնելը, որոնք առանձնակի հետաքրքրություն էին հաղորդում սրբավայրերում կազմակերպված ընդհանուր արարողություններին:
Ազգային տոները չեն սահմանափակվում միայն էթնոսի կյանքում պատմական նշանակություն ունեցող իրադարձությունների հավերժացմամբ: Հայոց տոնական համակարգում գոյություն ուներ որոշակիորեն ձևավորված սոցիալական կառուցվածք, որտեղ փոխհարաբերությունները կարգավորվում էին ավանդութային սովորության չափանիշներով: Բացի դրանից, յուրաքանչյուր անձ ուներ իր որոշակի դերը: Տարբեր ժամանակաշրջաններում սոցիալական կառուցվածքում մարդկային հարաբերությունների բնույթը պայմանավորված էր տոնակատարությունների մասնակիցների սոցիալական և ազգակցական կարգավիճակով: Ընտանիքն ու ազգակցական միջավայրը ոչ միայն ավանդութային կրոնական տոների կենցաղավարման ամենատարածված սոցիալական օղակներն են, այլև այդ արժեքները սերունդներին փոխանցող տեղեկատվական գլխավոր մեխանիզմները:
Տոնակատարությունների արդյունավետ կազմակերպման գործընթացի պահանջարկը գոյություն է ունեցել և գոյություն ունի բոլոր ժամանակաշրջաններում ու բոլոր տոնածիսական համակարգերում, որին շատ հաճախ ավելի մեծ նշանակություն է տրվել, քան գաղափարախոսությանը:
Չնայած ավանդույթային տոների կենցաղավարման համակարգում եկեղեցական բաղադրամասի անկման միտումներին, ինչպես նաև կենցաղային և եկեղեցական ծիսակատարություններում նկատվող որոշակի տարբերություններին, այդ տոները շուրջ մեկ ու կես հազարամյակ գոյատևում են շնորհիվ եկեղեցու, ինչպես նաև որպես ազգային սովորույթ: Ինչպես բոլոր տոները, այնպես էլ Խաչվերաց տոնը, Հայ առաքելական եկեղեցու կողմից ամրագրվելով, տեղ է գտել հատուկ մշակված տոնացույցում: Վերջինում Սրբոց և Պահոց տոների հետ միասին դասակարգվում են նաև Խաչի տոները: Այդ տոներն են` Տոն երևման Սուրբ Խաչի, Խաչվերաց, Գյուտ Խաչի, Սուրբ նշան: Հայ ժողովրդական որոշ տոներն իրենց արմատներով ավելի հին են և առնչվում են հեթանոսական ժամանակների հետ, որոնց ծիսասովորութային կառուցվածքում արտացոլվել է երկրագործական տոնացույցը: Մի շարք մասնագիտական ուսումնասիրությունների արդյունքում հեղինակները, անդրադառնալով քրիստոնեական տոնացույցում տեղ գտած տոների ծագումնաբանությանը, փորձել են վերականգնել պահպանված տոների ծագումնաբանությունը`վերականգնելու դրանց մինչքրիստոնեական ակունքները կամ հեթանոսական զուգահեռները, որոնք բնորոշվում են բախտն ու ճակատագիրը որոշող ծեսերով, սովորույթներով, գուշակություններով ու հավատալիքներով:
16-րդ դարում պորտուգալացի ճանապարհորդներ Անտոնիո Տենրեյրոն ու Մեստրե Աֆոնսոն, շրջագայելով Արևելքում, այցելում են նաև Հայաստան : Լինելով Բիթլիսում, Խլաթում, Սասունում և այլուր` հավաքում են արժեքավոր տեղեկություններ «Սասնա ծռեր» էպոսի, մասնավորապես` Խանդութի և Դավթի մասին: Մեստրե Աֆոնսոն, ով ավելի մանրամասնորեն է ներկայացնում ուսումնասիրությյունների վերաբերյալ նյութերը, մի շատ ուշագրավ տեղեկություն է հաղորդում Դավթի «Սուրբ Նշանի» /իմա` Խաչ-պատարագի, կամ պատերազմի/ վերաբերյալ: Աֆոնսոն, ներկայացնելով Սասունցի Դավթին և Խանդութին գրում է, որ քուրդ բռնակալը Խանդութի գերեզմանից հանել է նրա ոտքերի ապարանջանները, իսկ Դավթի գերեզմանից` մի ոսկե Խաչ, որ հայերը կոչել են «Սուրբ Նշան», քանզի այն ունեցել է այնպիսի զորություն, որ երբ Դավիթը կռվի ժամանակ կրել է այդ Խաչը, նրան ոչ ոք չի կարողացել հաղթել: Բայց տիրակալը /Քրիստոսը/ պատժում է Դավթի գերեզմանից խաչը առևանգող քրդին` գցելով նրան թշվառության մեջ, անբուժելի վերքերով պատելով նրա մարմինը: Նրա եղբարը, տեսնելով այդ վիճակը, մեծ հարգանք է տածում այդ խաչի նկատմամբ և հրամայում է Խաչը դնել հայկական մի եկեղեցում, որի համար այդ եկեղեցուն վճարում է ամենօրյա վարձք, որպեսզի ձեթ մատուցեին այն կանթեղին, որը միշտ վառվում էր այդ Խաչի առաջ:2 Պետք է ենթադրել, որ Դավթի Սուրբ Նշանի ավանդությունը 16-րդ դարում տարածվել է նաև հարևան գավառներում: Հետագայում, վառվող կանթեղի վայրում կառուցվում է Սուրբ Նշան եկեղեցին, որը հայերի համար հանդիսանում է սրբավայր և ուխտատեղի:
Յուրաքանչյուր տոն իրենից ներկայացնում է յուրատեսակ միկրոհամալիր, ուր առկա են կենցաղի և մշակույթի գրեթե բոլոր բաղադրիչները` բնակավայր, մարդկային տարբեր հարաբերություններ, նախնիների հիշատակ, ամուսնական ծիսաշար, խաղեր, երաժշտական ստեղծագործություններ, ուտեստ, ինչպես նաև տնտեսական գործունեության ավանդական փուլեր, որտեղ ծեսերն ու սովորույթներն հաջողությունների ապահովման գրավականն են:
Ավանդույթային տոները, բացառությամբ մի քանիսի /Նոր տարի, Զատիկ, մասամբ`Վարդավառ/ 1980-ական թթ. սկզբներին քիչ էին կենցաղավարում: Սակայն դրանք գյուղական շրջաններում դեռևս պահպանում էին տարածվածության վարկանիշը:
—————————————————————————————————————
2.Roberto Gulbenkian et H. Berberian, La legende de David de Sassoun d’apres deux voyageurs Portugais du 16 Siecle: «Rvue des etudes Armeniennes», Nouvelle seri, t.13,Paris, 1971 էջ 178-179:
Հոդվածն ամբողջությամբ ֆրանսերենից թարգմանել է ` Հ.Ամալյանը:
1990 թվականից ի վեր հայոց տոնական համակարգը թևակոխեց անցումային զարգացման նոր ժամանակաշրջան: Զարգացման այս փուլը իրենից ներկայացնում է ավանդութային-կրոնական տոների վերելքի և խորհրդային պետական տոների անկման ժամանակաշրջան: Պետք է նշել, որ խորհրդային շրջանում ժողովրդական տոները վեր էին ածվել նախօրոք մշակված սցենարների հիման վրա կազմակերպված մարզա- երաժշտական միջոցառումների և թատերականացված ներկայացումների, որոնց նախաձեռնողները, իսկ շատ հաճախ նաև կատարողները մշակութային և պետական առանձին հաստատություններն էին: Դրանք առաջին փորձերն էին պետության կողմից ավանդութային տոների վերականգման և, դրանով իսկ, բնակչությանն էթնիկ ավանդույթներին հաղորդակից դարձնելու ուղղությամբ: Խորհրդային տոնական համակարգը կարիք ուներ ավանդույթային տոների և ծեսերի, որոնք իրենց ստեղծած յուրատեսակ ազգային կոլորիտով հնարավորություն ունեին ապահովելու հանրության ավելի լայն շրջանակ:
Ներկայումս դեռևս իր ձևավորման փուլում է գտնվում նաև նորաստեղծ պետական տոնացույցը, ուր տեղի ունեցող փոփոխությունները երբեմն հիմնավորված չեն թե' պատմական և թե' ժամանակի առումով, քանի որ անտեսվում է ինչպես անցյալի փորձն, այնպես էլ ներկայի հասարակական կարծիքը: Սակայն պետք է նշել, որ ինչքան էլ նման իրավիճակն օրինաչափ լինի ձևավորման գործընթացում գտնվող էթնիկ ընդհանրության պետական տոնացույցի համար, այնուհանդերձ, նրա վերջնական տարբերակի մշակումը պայմանավորված է այդ երկու հիմնական գործոնների համագործակցությամբ:
Քնարիկ Միրզոյան[1]
«Հանդես» գիտական հոդվածների ժողովածու
[1] Քնարիկ Միրզոյան-1993թ. ավարտել է Սանկտ-Պետերբուրգի արվեստի բարձրագույն դպրոցը և հումանիտար համալսարանի կուլտ-լուսավորական աշխատանքների ֆակուլտետը: 2000թ-ից դասավանդում է Երևանի թատրոնի և կինոյի պետական ինստիտուտում «Ծեսեր և ծիսակատարություններ» առարկան: Գրում է թեկնածուական ատենախոսություն «Հայ ժողովրդական տոների ակունքները» թեմայով: «Հնագույն մշակույթի հետքերով» գիտա-հանրամատչելի ֆիլմաշարի հեղինակն է: Մի քանի ֆիլմերի սցենարների հեղինակ է: Հրատարակել է գիտական հոդվածներ «Հանդես» ժողովածուի 7,8,9,10 գրքերում:
