Previous Story
Երանելի է այն վիճակը, երբ կինը սիրված է ու գնահատված
Գայանե Մարտիրոսյանը հայկական անիմացիայի ուշագրավ դեմքերից է, ինքնատիպ ձեռագիր ունեցող ստեղծագործող, ում կինոնկարները վաղուց են հարթել փոքրիկ հանդիսատեսի ու առհասարակ հանդիսատեսի սիրտ տանող ճանապարհը: Պատճառը ոչ միայն նրա ֆիլմերից ճառագող բարությունն է, այդ ֆիլմերի մտերմիկ զրուցակից լինելու «ունակությունը», այլև այն նուրբ արվեստականությունը, որ չի կարող չգերել իր անկաշառությամբ, կատարողական վարպետությամբ, գույների նուրբ խաղով, այդ գույնը պատկեր ու մտածողություն դարձնելու հմտությամբ:
-Գիտեմ, որ տոհմիկ արվեստագետների շառավիղ ես: Ի դեմս տատիկների ու մայրիկի, Ձեր ընտանիքում հավասարապես ներկայացված էր թե օպերային, թե թատերական արվեստը: Քչություն չէր անում և կինոն Ռուբեն Մարտիրոսյան հայրիկովդ ու Ամասի Մարտիրոսյան մեծանուն պապիկովդ, ով հայ կինոյին պարգևեց «Մեքսիկական դիվանագետներ», «Գիքոր», «Քաջ Նազար», «01-99» ու ուրիշ այլ հանրաճանաչ կինոնկարներ` ռեժիսուրայի վարպետի կողքին առանձնանալով թե որպես սցենարիստ, թե որպես դերասան: Փաստորեն մասնագիտական կողմնորոշման հարցում ընտրությունդ ավելի քան մեծ էր, սակայն նախապատվությունը տվեցիր կինոյին: Ինչո՞ւ:
-Մեր ընտանիքում, իսկապես, արվեստի մթնոլորտն էր տիրություն անողը, սակայն տան մեծերն ինձ տեսնում էին կամ Բրյուսովի ինստիտուտի կամ բժշկականի ուսանողի որակում: Բրյուսով չէի ուզում գնալ, բժշկություն սիրելով հանդերձ՝ դիակներից վախենում էի: Իմ նախընտրածը կինոն էր, սակայն տանեցիները չէին ցանկանում, որ այդ աշխարհ մտնեի:
-Փոքր-ինչ տարօինակ է: Ինչո՞ւ չէին ուզում:
-Համարում էին, որ դաժան բան է արվեստը, որ կինը պիտի համեմատաբար թեթև մասնագիտության տեր լինի:
-Մասնագիտության ծանր ու թեթևը թողնենք մի կողմ: Ո՞վ էր հատկապես դեմ:
-Որքան էլ զարմանալի է՝ պապիկս: Մի պատմություն անեմ: Ընդունելության քննությունների միավորներս քչություն էին արել: Խնդրեցի օգնել: Ընդառաջեց, որովհետեւ ինձ շատ էր սիրում: Գնաց, եկավ, թե` չստացվեց: Ես գործերս չվերցրեցի: Դիմեցի երկրորդ տարին: Ընդունվեցի ու ի՞նչ պարզվեց. պապիկս գնացել-ասել էր` շատ լավ եք արել, որ չեք ընդունել: Ես շատ խիստ էի նեղացել նրանից:
-Երկա՞ր մնաց նեղացածությունդ:
Ի՛նչ ես ասում: Նրանից երկար նեղանալն անհնար էր: Ինքն ոտքով-գլխով բարություն էր: Բացի այդ մեր հարաբերությունների արագ կարգավորմանը մեծապես օգնեց նաև նրա բացատրությունը, որն ավելի քան համոզիչ էր: Ասաց. «Բալիկ ջան, եթե կոչված ես ռեժիսոր դառնալու, կդառնաս առանց օգնության»:
-Քո զավակների մասնագիտական կողմնորոշման հարցում դու է՞լ քո մեծերի նման վարվեցիր:
-Ոչ: Ես շատ ավելի հանդուրժող եղա: Բժիշկ դառնալուս ցանկությունը տղաս իրագործեց, բայց թե ցավում եմ, որ արվեստի աշխարհում իրացվելու ընտանեկան թելն ինձնով կտրվեց, որովհետև աղջիկներս էլ ուրիշ մասնագիտություն ընտրեցին:
-Ինչո՞վ գերեց կինոն:
-Ես չէի ասի, թե թատրոնը պակաս ոգեղեն աշխարհ էր: Նրա հրապույրներին ծանոթ եմ վաղ մանկությունից. մայրս ինձ հաճախ էր թատրոն տանում: Շատ էի սիրում դերասաններին: Վախենում էի Փափազյանից, Հրաչյայի համար խելքս իմը չէր: Նա ու պապիկը մոտիկ ընկերներ էին` մեկ այլ կարգի սիրով կապված: Ի դեպ՝ ես պապիկիս միայն մի անգամ եմ տեսել արտասվելուց, երբ առավ Ներսիսյանի մահվան լուրը: Երեխայի պես հոնգուր-հոնգուր լաց էր լինում: Էլ արցունք չեմ տեսել նրա աչքերում:
Թատրոնն ապշելու աշխարհ էր, սակայն կինոն եղավ ավելի կանչող: Անասելի, անհասկանալի ինչ-որ ռոմանտիկա կար նկարահանումներում, ու ես ամբողջովին այդ մթնոլորտում էի, որովհետև, նկարահանումների գնալիս, երեխաներիս էլ էին տանում հետները: Ապրում էինք մեկ ընդհանուր կյանքով, ամբողջովին կինոյի մեջ ու չկար ընկալումը, թե սա ռեժիսոր է, նա` վարորդ: Ամեն մեկն իր տեղում համարվում էր շատ կարևոր, ընդհանուր գործի անբաժան մաս: Արվածի համար բոլորն էին հավասարապես պատասխանատու: Այս մթնոլորտն է, որ պիտի հետ բերել կինո… Հրաշալի հիշում եմ, թե ինչպես էր նախապատրաստվում «01-99»-ը: Իմ աչքի առաջ պապիկն ու Ֆրունզը ստեղծում էին իրավիճակները, մշակում երկխոսությունները, խաղում դրվագը: Ֆիլմը սկսվում էր սցենարից, դերասանի հետ խոսելուց, անելիքը քննարկելուց… Սա ահռելի դպրոց էր:
-Եվ այնուամենայնիվ Ձեր նախնական կրթությամբ Դուք թատրոնի մարդ եք:
-Ես ուզում էի համամիութենական կինոինստիտուտ ընդունվել, սակայն ընտանիքը դեմ էր: Որքան էլ արվեստի մեջ, արվեստի նվիրյալ, ի վերջո այն մի քիչ նահապետական էր: Կնոջ առնչությամբ ընկալումն այսպիսին էր` կինը պատասխանատու է տան անցուդարձի, ջերմության համար:
-Այդ ավանդականությունը պահպանեցի՞ր Ձեր փոքր ընտանիքում: Նկատի ունեմ արդեն քո:
-Անվերապահորեն: Ֆիլմ նկարելն ինձ համար միշտ էլ եղել է աշխատանք, բայց ոչ երբեք ի հաշիվ ընտանիքի: Իհարկե եղել են պահեր, երբ հարկադրված ուշ եմ տուն դարձել, սակայն ընտանիքս հասկացել, սատարել է ինձ` սկսած սկեսրոջիցս, սկեսրայրիցս մինչեւ ամուսին ու երեխաներ, բայց, կրկնում եմ, աշխատանք-ընտանիք հիերարխիայում ընտանիքը վերադասությամբ է կանգնած: Ես չեմ մեղադրում, բայցև չեմ հասկանում այն կանանց, ովքեր կարիերա են անում ի հաշիվ ընտանիքի կամ ընտանիք ունենալու: Դա ինձ համար խորթ է: Նույնը փորձում եմ փոխանցել աղջիկներիս: Գուցե չգրես այս մասին, բայց չեմ էլ ընդունում կին պաշտոնյա հասկացությունը, գտնում եմ, որ մեր սեռին ավելի բնորոշն ինտուիտիվ զգացողությունների մասնագիտությունն է: Կինն ընտանիքի ջերմությունն է, տաքությունը, մտերմիկ մթնոլորտը: Պահապանը: Կնոջ գերագույն առաքելությունն երեխա ունենալ, պահել, դաստիարակելն է. չէ՞ որ երեխան մեր գենոֆոնդն է, ազգի, ընտանիքի, պետության հիմքն ու շարունակականությունը: Ուրեմն` սերնդապահություն, սերնդի դաստիարակություն, նրա առողջության պահպանում և անվերապահ հարգանք ընտանիքի տղամարդու, հոր հանդեպ: Սակայն կինը մի ուրիշ հզոր դեր էլ ունի ընտանիքում. ամուսնու կողքին սյան պես կանգնել, խորհրդակցական ձայնի իրավունքով կարծիք, վերաբերմունք արտահատել, բայց ո՜չ համառապնդել, որովհետև որոշումն ընտանիքում ընդունողը պիտի տղամարդը լինի: Մի բան պատմեմ: Մի անգամ ամուսնուս հետ դուրս եկանք փողոց ու չգիտեմ ինչպես եղավ, փորձեցի ինքս մեքենա կանգնեցնել: Ամուսինս զարմացած նայեց ինձ: Հետևեց մեղմ դիտողություն` դու մենակ չես: Ինձ սա շատ դուր եկավ: Կինը պիտի զգա, որ կողքին տղամարդ է կանգնած: Ես գտնում եմ, որ գերագույն երջանկություն է այս կարգի անպաշտպան լինելը, քանզի իրականում սա ոչ թե պաշտպանվածություն է, այլ` ամենապաշտպանվածություն: Երանելի է այն վիճակը, երբ կինը սիրված է ուգնահատված:
– Անիմացիան դարձավ կյանքիդ հիմնական գործը: Ի՞նչն է այստես հետաքրքրողը:
– Անսովորը, ոչ ռեալը, որը բավական ռեալ է: Այսինքն` իրականն՝ անիրականում և անիրականն՝ իրականում: Երբ այս սահմանը կորում է, շատ հետաքրքիր է դառնում. երևակայությունդ անընդհատ աշխատում է, դու երեխա ես մնում: Մանկական խաղը շարունակվում է:
– Ստեղծագործողի համար դա շա՞տ կարևոր է:
-Ինձ համար՝ այո, սակայն հենց սկսեմ մտածել, որ արդեն վաթսուներեք տարեկան եմ, երևի շատ բարդ կլինի:
– Բարդ չի լինի. մենք հո գիտենք, որ դու ոչ լրիվ երեսուն տարեկան ես:
– Քո ասածն էլ իրականի ու անիրականի ոլորտից է, սակայն բոլոր դեպքերում շնորհակալություն: Աշխատելիս ես շատ ժամանակ հորինում եմ: Ինքս ինձ դնում եմ իրավիճակների մեջ, փորձում եմ լուծումներ գտնել: Սակայն սա անելիս ես արդեն ոչ թե իմ վաթսուներեքի մեջ եմ, այլ՝ երեխա տարիքում: Աշխատելիս ես ինձ կողքից այդպես եմ նայում, այդ երեխայով եմ զգում ու չափում: Ի դեպ՝ նման մի կերպար ունեմ «Վիշապագորգում՚: Բացի այդ, ի վերջո հեքիաթները նաև մեծահասակների համար են: Մենք սիրում ենք, չէ՞, որ մեզ խափում ենք: Խափում ես քեզ, որ հորինում ես լավ բաներ:
-Դա պաշտպանվածությունի՞ց, թե՞ չպաշտպանվածությունից է գալիս:
-Միգուցե չպաշտպանվածությունից, ինչը մղում է պաշտպանվելու, պաշտպանություն գտնելու: Ամենքս էլ կուզենայինք, չէ՞, ունենալ ընկեր հերոսներ կամ հերոսներ ,որոնք մեզ պաշտպանեին, իրավիճակ շտկեին: Այսուհանդերձ ես իմ ֆիլմերում չարը չեմ վերացնում վերջնականապես: Այ, ՙԵրեք զանգակում՚ ո՞նց է: Երկուսը մնաց բարու ձեռքում, մեկը մնաց այնտեղ: Եթե չարը չլինի, ինչպե՞ս հասկանաք բարին որն է, եթե անազնվությունը չլինի, ինչպե՞ս հասկանանք ազնվությունը:
-Բայց բոլոր դեպքերում բարու գերակայությունը պիտի լինի:
-Բարու ներկայությունն անհրաժեշտություն է, սակայն չարի առկայությունն էլ պահանջված է, թեպետ ոչ որպես հակակշիռ: Ինչ ֆիլմ նայում ես, մեջն ի վերջո բարու ու չարի պայքարն է դրված: Սա է ամբողջը և՜ գեղարվեստում, և՜ կյանքում:
-Եւ այնուամենայնիվ ինչո՞ւ եկար մուլտիպլիկացիա:
-Եթե ասեմ՝ ի սկզբանե էր որոշված, չէ: Պարզապես այդպես ստացվեց: Սկզբից ևեթ հաջորդեց մանկական ֆիլմերի շարան: Հետո մտածեցի՝ իսկ ինչո՞ւ չշարունակել: Եվ հետո՝ երեխաների համար աշխատելը շատ ավելի հետաքրքիր է: Նրանք ճանաչողության պակաս ունեն. միշտ պիտի ինչ-որ բան տաս, մի բան սովորեցնես: Օգնես:
Իմ բոլոր ֆիլմերը էտապային են, կոնկրետ բանի հետ կապված: Հենց այնպես չեն ծնվել: Օրինակ՝ «Չոկոյի» ժամանակ ի՞նչ խնդիր էր լուծվում. եթե տունը կենդանի ես բերել, ուրեմն, պահիր, բալիկ ջան, պատասխանատու եղիր նրա համար, մի նեղացրու: Չեմ հիշում՝ ճապոնացիների, թե չինացիների մոտ այսպիսի բան կա՝ եթե ինչ-որ մեկին փրկել ես, ամբողջ կյանքումդ նրա համար պիտի հոգաս: Եթե այդպես չես վարվելու, էլ ի՞նչ իմաստ ուներ փրկելդ:
«Պատերազմը մեր փողոցում»… Ողջ սարսափելիության մեջ Սումգայիթն արդեն եղել էր: Պատերազմը չարիք է, դաժան օրենքներով կառավարվող անասելի աղետ, մարդկային ճակատագրերի ավեր: Եվ այդուհանդերձ ես չէի ուզում, որ հայ երեխան թշնամական մթնոլորտում մեծանա: Ասելիքի մեջ սարոյանական թեման իր մոտեցմամբ մեծապես օգնեց: Ճիշտ է, այնտեղ առաջին համաշխարհային պատերազմի տարիների իրադարձությունների արձագանքն էր՝ ծեծվողը գերմանացի երեխա էր, ծեծողները՝ նրա համադասարանցիները, սակայն եղածի հետ սկզբունքորեն ի՞նչ կապ ուներ այդ երեխան ու ո՞րն էր նրա մեղքը:
«Շնորհալի իշուկը»… նկարահանելուց հետո միայն հասկացա, որ այս ֆիլմի հասցեատերերն ավելի շատ ծնողներն են, քան երեխաները: Երեխաներն իրենց աշխարհն ունեն, ընտրության իրենց իրավունքը: Պիտի չավիրել այն` կոպտորեն միջամտելով:
«Վիշապագորգը»… Զգացի, որ մեր փոքրիկները հեքիաթ չեն կարդում, իսկ, մասնավորապես, Աղայանի համանման գործերը շատ լավն են, հետաքրքիր: Ես դրանք փոքրիկ դրվագներով եմ տալիս: Գուցե երեխան նայի կինոնկարն, ու նրա մոտ հեքիաթ կարդալու ցանկություն առաջանա: Իմ վիշապիկն էլ երբեք հեքիաթ չէր լսել, կարդացել: Նոր տարվա գիշերը Գոհարիկը նրա համար առաջին անգամ կարդաց, ու լսածը վիշապիկին շատ դուր եկավ. նա փորձում է կարդալ սովորել: Այսինքն՝ միգուցե երեխան է՞լ փորձի այդպես անել:
Ֆիլմերն ինձ մոտ, այո, հենց այնպես չեն ծնվում: Դրանք ունեն իրենց նշանակությունը, կապված են ժամանակի հետ: «Տարախարհիկներս» ձեռնարկելիս ես երկու խնդիր դրեցի իմ առաջ, մեկը, որ, համակարգչային խաղերով վարակված, երեխաների մոտ նահանջ են ապրում միջանձնային շփումները և, երկրորդ, երեխան կարող է մեծանալ բետոնի ու ապակու մեջ՝ այդպես էլ չիմանալով ճյուղ-ծառն ինչ է, կենդանին ինչ է: Երկուսն էլ խիստ կարևորության խնդիր էին ու են՝ մեկը բնությունից, մյուսը մարդու նախասկզբի մեջ դրվածից օտարվելու առումներով: Երբ անցա նկարահանումներին, վրա հասան մութ ու ցուրտ տարիները: Տաքանալու համար մարդիկ ծառեր էին հատում: Մտածում էի՝ ֆիլմն էլ ոչ մեկին պետք չէ: Սակայն անցանք այդ ժամանակները, ու կինոնկարն իր մեջ դրված իմաստով շարունակում է աշխատել: Արդի է թեման: Չգիտեմ: Ես իմ բոլոր ֆիլմերը սիրում եմ…
-… մենք էլ ենք սիրում:
-…ազնիվ եմ եղել իմ հանդիսատեսի առաջ:
-Ինչպե՞ս ես վերաբերվում այն մուլտերին, որոնք երեխային չարություն անել են սովորեցնում և ապա նոր ցուցանում՝ որն ինչ է: Որքանո՞վ է սա մանկավարժական, դաստիրակչական:
-Նախ եկեք հստակեցնենք մի բան՝ ոչ բոլոր մուլտերի հասցեատերերն են երեխաները, և ոչ բոլորն են բոլոր տարիքային խմբերի համար: Սովետի տարիներին կային թեմատիկ հստակ սահմանափակումներով ֆիլմեր, ու սա պատահականություն չէր: Փառք Աստծո, ոնց որ թե մեր օրերում էլ են սկսել խնդիրը կարևորել: Օրինակ՝ ճանաչողական ֆիլմեր են ստեղծվում մինչև երեք տարեկանների համար՝ փոքրիկին գիտելիք տալով գույնի, քանակի, չափի, ծավալի և այլնի մասին: Թեման ընդգրկուն է, շատ չխորանանք, բայցև չեմ կարող երեխայի դաստիարակության գործում լռել ծնողների ունեցած բացառիկ դերի մասին: Հարց եմ տալիս՝ եթե երեխան մի տարեկան է, ծնողը դեմը կդնի՞ խորոված: Ի՞նչ տարբերություն` կինոն էլ է կերակուր: Ո՞վ է ասել, թե հոգևոր սնունդը մյուս սննդից պակաս կարեւոր է: Մեկ այլ հարց՝ կարելի՞ է երեխային մի ժամ թողնել համակարգչի դիմաց՝ լավ էլ իմանալով մատաղ օրգանիզմի վրա դրա բացասական հետևանքների մասին: Հիմա դառնամ Ձեր հարցում ենթատեքստով բարձրաձայնված «Մաշան ու արջը» կինոնկարին, որը, գտնում եմ, պարզապես շատ հաջող նկարահանված գործ է: Սակայն ես այն չէի համար ֆիլմ երեխայի, այն էլ այն տարիքի երեխայի համար արված, ով թույլ ճանաչողության բերումով մեխանիկորեն կրկնում է տեսածը: Եթե տեսնում եք, անուղղակիորեն նորից առաջ է մղվում ծնողի խնդիրը: Ինչ վերաբերում է չարությանը, դաժանությանը, դրանք մեր մուլտերում չեն եղել, և սա հայկական անիմացիոն կինոնկարի յուրահատկություններից է:
-Կինոնկարներ ստեղծելուց զատ Դուք դասավանդում եք Երևանի կինոյի և թատրոնի պետական ինստիտուտում:
-Այո: Ուսուցանում եմ անիմացիոն ռեժիսուրա, փորձում եմ իմացածս հաղորդել նոր սերնդին:
-Առաջին բանը, որ ասում եք նրանց, ի՞նչն է:
-Որ անիմացիան շատ դժվար բան է, ահռելի մեծ աշխատասիրություն, համբերատարություն է պահանջում, նվիրում, որ իրենց ասելիքի մեջ պիտի լինեն հասանելի, ընկալելի, չլինեն գռեհիկ: Շատ բաներ եմ ասում:
-Մենք բոլորս էլ ընթանում ենք մեր մտերիմներին, հարազատներին անդարձ կորցնելու ճանապարհով: Ցավոք սա կյանքն է, բնության օրինաչափությունը, որից խուսափելն անհնար է: Դու քո մեծերին լսելու, հարց տալու պահանջ ունենո՞ւմ ես:
– Մայրս մեծագույն օգնություն էր մասնավորապես երկխոսությունները կառուցելու, դրանք լակոնիկ հնչեցնելու առումով: Հայրս, պապիկս անփոխարինելի էին կյանքի իրենց անհուն լավատեսությամբ… իսկ եթե մի հրաշքով նրանք հիմա իմ կողքին լինեին, կհարցնեի` արդյո՞ք արդարացնում եմ իրենց սպասելիքները:
Զրույցը` Մարտին Հուրիխանյանի
Աղբյուրը` sharavigh.am
