Հեպի-բրդդեյներից մինչև տարազի շաբաթ

***

Մեղեդին, երգը մեզ հետ են մշտավառ կանթեղի պես,առավոտյան երթուղայինում, օրվա մեջ` աշխատավայրում, երեկոյան էլ ուղղակի հորդում ենհեռուստաէկրանից: Այսինքն եթե մտածողությունդ այսպես թե այնպես հայեցի է, պարտադրված ես պաշտպանել հայեցիությունդ օտար ու թշնամի ներխուժումներից… սեփական երկրումդ, սա է զարմանալին, եթե ոչ զարհուրելին:

Ե՞լքը… դարձյալ ու դարձյալ ազգային-պետական արժեհամակարգի ձևավորումն է: Այս պարագայում միայն կարող ենք լիաթոք շունչ քաշել, սակայն այստեղ էական մի բան կա. ազգային-պետական արժեհամակարգը պիտի ձևավորվի դպրոցում և հաստատվի…փողոցում, այո́, հենց փողոցում, քանզի հատկապես ավերիչ ազդեցություն է ունենում համապետական միջոցառումների ժամանակ հնչող և հանրության պարանոցին ագուցվող երգն ու մեղեդին, որոնք գրավիչ ու գրգռիչ են, քանզի ճանաչված երգիչ-երգչուհիների մատուցմամբ են հնչում, պետական տոնին նվիրված հանդեսների ժամանակ:   

Ու մեկ էլ հանրահայտ կլկլացնողը պետական պարգևի է արժանանում: Ասել կուզե օտարամոլությունը նաև նման խիստ վտանգավոր դրսևորույթ ունի, երբ երգն ու մեղեդին, որ օտար մշակույթի արգասիքն ու ժառանգությունն են, դառնում են ընդունելի և հարազատանում են: Իհարկե, բնավ խնդիր չեմ տեսնում արևմտյան, հատկապես բարձրակարգ մեղեդու և երգի գործածման մեջ, բայց երբ այն չափի հայտնի սահմաններում է, երբ այն չի դառնում օտար մշակույթի և հոգեկերտվածքի քարոզիչը:

***

Երգ-մեղեդուց զատ հագուստն է, հագուկապն է, մեր ինքնության պահպանման բանալին: Հայտնի ֆիլմի հերոսի խոսքն այստեղ հնչելի է հակառակ իմաստով, այոˊ, հագուստն է մեզ գեղեցկացնում, քանզի հագուստն էլ իր հերթին է հոգեկերտվածք ձևավորում, նաև, անշուշտ, որոշակի վարքագիծ: Այսօր, անկախ պետականության հիմնադրումից շուրջ քառորդ դար անց, ազգային տարազի խնդիրը ևս անտեսված է, արդյունքում հանրությունը, հատկապես նորաձևությանը առաջինը տուրք տվող երիտասարդությունը հագնվում է ինչպես պատահի: Եվ այստեղ նյութաֆինանսական խնդիրները չէ, որ պայմանավորում են իրավիճակը: Պարզապես վրիպել ենք շատ ու շատ նշանակալից անելիքների թվում ձեռքիցնաև սա ենք բաց թողել և հագուստն էլ ահա հետևեց երաժշտությանը. ապահով խավը մեծ բավականությամբ համաշխարհային նշանակավոր բրենդերի արտադրանքի սպառողն է և քարոզիչը, անապահովները`արևելյան շուկաներից ներկրված խառնափնթոր հագուկապի ակամա գովազդողը:

Արևելյան շուկաներից, Թուրքիայից և արաբական երկրներից հանրապետություն ներխուժեց պորտապարը… Արդեն գրեթե երկու տասնամյակ սարսափովեմ նայում մեր աղջիկներին և երիտասարդ կանանց: Եղանակները տաքանալուն պես երկրում բռնկվում է պորտապարի համաճարակը, ինչ-որ շապիկներ են հագնում, որոնք բավականաչափ հմտորեն բացումեն որովայնը, կոնքն ու պորտը… Բայց չէ որ սա բուն հարեմական մշակույթ է, ընդունված և հարգի իսլամի հետևորդների կենցաղում, երբ ծերացող  բազմակին արուի արյունը կենդանի պահելու նպատակով կնոջ մարմնի այս հատվածը բաց է պահվում: Սա նրանցն է` թուրքինն ու արաբինը, նրանց կենցաղի բաղադրիչը: Մեզ մոտ այն հանրահռչակվում է օրն ի բուն հանրային բոլոր վայրերում, ուղևորատար տրանսպորտից սկսած և վերջացրած համալսարանական լսարաններում: Նողկալի է… Նաև սարսափելի, չէ որ վնասում է առողջությանը: Այսպիսով պորտապարի յուրօրինակ մի համաճարակ է այն եզերքում, ուր դեռևս հազարամյակներ առաջ կար պորտաքարի մշակույթը, երբ մանկամարդ կանայք հպվում էին զորավար  այս քարերին, և կենսաբեր էներգիանամբարելով սեփական մարմնում, մայրանում էին:

Երաժշտական սամումներիդեմ, Կոմիտասի առաջնորդությամբ և օրհնությամբ մեր ազգային-հոգևոր հոգեպարար մեղեդին է ու առինքնող երգը, սկսած մեր անզուգական շարականներից և վերջացրած Եկմալյանով, Տերտերյանով, Մանսուրյանով: Ակունքում Կոմիտասի սխրանքն է… Կոմիտասի մելոսը, մշակույթի  բաժնի որոշմամբ և կոմիտասագետ Արթուր Շահնազարյանի հորդորով, ԴԱՐ հիմնադրամի ուժերով մոտ ժամանակներս  կկազմակերպվի սկավառակների վաճառքը, զի այն դեղ է, բալասան, որը պիտի նորածնի ականջը շոյի և ուղեկցի նրան դեպի մանկություն, դեպի պատանեկություն և հասունություն, դեպի ճշմարիտ կյանք: Մի պահ ականջ դնենք Իսահակյանին, ով «Կոմիտասիանմահ հիշատակին» հուշապատումում  ահա թե ինչ է դրվագել. «Կուլտուրական ժողովուրդները` ռուսները, ֆրանսիացիները, իտալացիներն ընդունեցին հայ երաժշտության ինքնությունը և հիացմունքով տեսան մի նոր գեղեցկություն, մի նոր երգ,մի նոր համամարդկային հարստություն»: Այսօր իտալացին, ֆրանսիացին և ռուսն ինչ է լսում մեր երկրում` արևմտյան ագրեսիվ ռիթմեր և արևելյան ծորուն կլկլոց: Ուրիշ ոչինչ, քանզի մենք Կոմիտասի երգի գեղեցկությունն ու վեհությունը դադարել ենք զգալ:

***

Մտադիր ենք ազգային տարազի շաբաթ հայտարարել և կազմակերպելով այն հանրապետությունով մեկ, դարձնել պետական միջոցառում: Այո́, հենց շաբաթ, երբ մանուկ ու ծեր կհագնեն ազգային տարաբնույթ հագուստն ու կվայելեն, կըմբոշխնեն այն: Ազգային հայոց տարազի աշխարհագրությամբ հայկական զարմանահրաշ մի պատմություն է ուրվագծվում աչքիդ առջև, սկսած վաղնջական օրերից: Բայց նախ շրջայց կատարենք տարազ ասվածի հետ: Տարազը բնորոշում էր և́  էթնոսը, և́  սոցիալական խումբը, տարազը համալրվում էր զարդերով,սանրվածքով, բեղ-մորուքով և դաջվածքներով: Այսինքն սա մի ամբողջ մշակութային համակարգ էր: Այսինքն` ազգի ինքնության պահպանման  կարևորագույն բաղադրիչներից մեկը: Հիշենք, որ Հռոմի ամենակուլ կայսրությունը իր նվաճած ժողովուրդներին իր տարազն էր պարտադրում: Խաչակրած արշավանքները եկան պակասը լրացնելու. ազգային տարազները նահանջում էին, ազգային ինքնությունը տարալուծվում էր: Վերջերգը հնչեց սկսած XVII դարից,երբ ֆրանսիական կոստյումը հաստատեց իր տիրակալությունն ամենուր, գրեթե ամենուր: Գրեթե, քանզի հատկապես արևելյան երկրներում ազգային տարազը ազգային ինքնության պահապան դիրքերում է:

Հերոդոստը վկայում էր,որ հայերի տարազը նման է փռյուգացիների տարազին: Մեկ այլ նշանավոր պատմիչ, Ստրաբոնը նկարագրում է հայերի հագուկապը` խույր, ապարոշ, գդակ, թեզանիքավոր պարեգոտ և վարտիք: Ցավոք մեր ազգային տարազն ինչ-որ չափով ենթարկվել էր թուրքերի, թաթարների և քրդերի տարազների ազդեցությանը, ավելի անարատ մնալով լեռնային շրջաններում, մինչև XX դարի առաջին քառորդը: Միաժամանակ ազգային տարազի, որ միևնույնն է, թե ազգային ինքնության պահպանման հարցում, ինչպես վերը նշվեց, բավականին պահպանողական է Արևելքը: Պետականությունից զերծ քրդերն ու եզդիները, ահռելի պետությունների տեր արաբներն ու հնդիկները տարազ են հագնում և դա նրանց գոյակերպն է, եթե կուզեք` բրենդն ու այցեքարտը: Առաքել Ն. Պատրիկըժամանակին կազմել է «Տարազային քարտեզ հայ ժողովրդին»-ին, ուր ԺԹ-ի դարերի տարազներն են, Ադանայից մինչև Արցախ և ընդգրկում են Եվդոկիան, Սվազը, Կյուրինը, Սիսը, Մարաշը,Զեյթունը, Սասունը, Շատախը, Վանը, Բայազետը, Լոռին, Ջավախ, Թավրիզը, Սալմաստը, Մեղրին,Կարինը, Ախալցխան, Շատախ-Մոկսը, Շապին, Գարահիսարը… ողջ Հայաստանը: Արդյոք  չարժե՞ վերականգնել ազգային տարազը հայոց կրթօջախներում, այն հաստատելով որպես պաշտոնական հագուստ, սկսելով, անշուշտ, մեկ-երկու կրթօջախից:

Բայց դառնանք տարազի շաբաթին: Այն, ըստ իս, գործնական նպատակ պիտի որ ունենա, և ոչ թե վերածվի հանդիսախաղի, մի բանոր արվում է մեր իրականությունում միշտ, ամենուր և բարձր մակարդակով: «Տարազի շաբաթ»-ին պիտի մասնակցի յուրաքանչյուր կամեցող, շնորհալի հայ, ներառյալ արհեստավարժ հագուստի մոդելավորողները: Յուրաքանչյուրը թող որ ներկայանա տարազի յուր տարբերակով` մշակելով ավանդականը: Չէ որ յուրաքանչյուրս պարծենում ենք մեր տոհմական ծագմամբ` վանեցի ենք, շատախցի, Կարինից ենք կամ Տիգրանակերտից: Եվ, հավատացեք, գործը անվերապահորեն գլուխ կգա, տարազն իր ժամանակակից մղումներով կարող է և պիտի դառնա մեր ազգային հագուստը,մեր ինքնության առհավատչյաններից մեկը: Կրկնում եմ, եթե այն տարածվի օր-օրի, քայլ առ քայլ, տարածվի և ընդունվի ժողովրդի ամենալայն զանգվածների կողմից: Թող որ ինչ-ինչ խոչընդոտներ էլ լինեն, յուրաքանչյուր նորն ու գեղեցիկը դյուրին չի հարթում իր ճանապարհը: Սակայն աստիճանաբար, սկզբնապես մի խումբ ջանասեր նվիրյալների ջանքերով այն կյանքի ուղեգիր կստանա: Եվ կծառայի բուն նպատակին` կպահպանի մեզ տարաբնույթ օտարածին և թշնամական ոտնձգություններից: Եվ սա մի՞թե ճանապարհ չէ` տարազը դարձնել մեզ համար հիմնական հագուստ, հագուստ` դարերի համար: Թե չէ հանդիսախաղ է. տարազն է ներկայացվում, փառաբանվում է անցած ճանապարհը, թմբուկներն են թնդում և շառաչում են պարկապզուկները: Ժամեր անց այդ ամենը մոռացության է տրվում, մնում անհետևանք: Այնինչ այլ անելիքներ ունենք: Ունենք անբավ հարստություն, որն անտեսում ենք: Բայց մինչև ե՞րբ, և հանուն ինչի՞:

***

Տարազի շաբաթը, անշուշտ, պիտի յուր գաղափարական հենք ունենա և իր ծրագրային նպատակը: Այսինքն մեկ շաբաթվա ընթացքում կլինեն գիտաժողովներ, թատերական ներկայացումներ և ծիսական ինչ-ինչ բեմականացումներ: Շաբաթվա  վերջում ժողովրդին կբաժանվեն  ազգային տարազներ և երևանաբնակները` Երևանում, գյուղաբնակները`գյուղում, մարզերի բնակիչները` մարզերում կշարունակեն տարազի տեղական շաբաթներն ու օրերը, ի մի կգան` տարազները հագած, և միասին կերգեն Կոմիտասի մշակած ազգային երգերը: Ես այժմ պատկերացնում եմ այդ կենարար էներգիան և հավատացած եմ, որ աստվածահաճո ճանապարհի սկիզբ է երգ-երաժշտության և ազգային տարազի վերածնունդը:

Այնուհետև, որպես այս ամենի տրամաբանական վերջնարդյունք, կմեկնարկի, ասենք, տարազի տարին, իր բազմաբնույթ գործընթացներով հագեցած:  

Սվետլանա Հակոբյան

բանաստեղծ, նկարիչ